‘झेड-मोड’ भुयारी मार्ग
‘नंदनवन’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या काश्मीरच्या शिरपेचात आता आणखी एका प्रकल्पामुळे नवा साज चढला आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या हस्ते नुकतेच सोनमर्ग भुयारी प्रकल्पाचे म्हणजेच ‘झेड-मोड’ बोगद्याचे लोकार्पण करण्यात आले. या भुयारी मार्गामुळे सोनमर्ग परिसर वर्षभर पर्यटनासाठी खुला ठेवण्याचा उद्देश साध्य होणार आहे. हा प्रकल्प प्रादेशिक विकास आणि कनेक्टिव्हिटीमधील एक ऐतिहासिक पाऊल मानला जातो. लेह-लडाखमध्ये राहणाऱ्या लोकांचा प्रवासही खूप सोपा होईल. ‘झेड-मोड’ बोगद्याचे महत्त्व केवळ सामान्य नागरिक आणि पर्यटकांपुरते मर्यादित नाही तर ते सैनिकांच्या आणि देशाच्या सुरक्षेसाठी देखील महत्त्वाचे आहे.
जम्मू काश्मीरमधील एक सुंदर पर्यटनस्थळ सोनमर्ग हिवाळ्यात होणाऱ्या मुसळधार बर्फवृष्टीसाठी प्रसिद्ध आहे. हिवाळ्यात येथील तापमान उणे 25 अंश सेल्सिअसपर्यंत घसरते. या काळात सुमारे चार महिने हा भाग देशाच्या इतर भागांपासून तुटलेला राहतो. आता या बोगद्यामुळे पहलगाम आणि गुलमर्गप्रमाणे सोनमर्ग वर्षभर पर्यटकांसाठी खुले होणार आहे.
श्रीनगर-लेह दरम्यानच्या राष्ट्रीय महामार्ग-1 वर बांधण्यात आलेला ‘झेड-मोड’ भुयारी मार्ग गगनगीर ते सोनमर्ग पर्यंत पसरलेला असून त्याची लांबी 6.5 किमी आहे. या बोगद्याचे नाव ‘झेड-मोड’वरून पडले आहे. हा दुहेरी भुयारी मार्ग आहे. हा बोगदा सीसीटीव्ही कॅमेरे आणि वाय-फाय कनेक्टिव्हिटीसारख्या आधुनिक तंत्रज्ञानाने सुसज्ज आहे.
हा बोगदा 10 मीटर रुंद आहे. त्याव्यतिरिक्त 7.5 मीटर रुंदीचा समांतर सुटका बोगदा आणीबाणीच्या परिस्थितीत आणि रेल्वे बोगदा म्हणून वापरला जाईल.
बोगदा प्रतितास 80 किमी प्रतितासाच्या कमाल वेगाने 1,000 वाहनांच्या प्रवाहासाठी डिझाईन केला आहे. हा महामार्ग वर्षभर खुला राहण्यास मदत होईल.
दोन्ही प्रवेशद्वारांवर हवा पुरवठ्यासाठी स्वतंत्र यंत्रणाही बसविण्यात आली आहे.
लेहच्या पश्चिमेला 325 किमी अंतरावर असलेल्या झोजी-ला बोगद्यासह झेड-मोड बोगदा श्रीनगर आणि कारगिल दरम्यान अखंड कनेक्शन सुनिश्चित करेल. झेड-मोड बोगदा पूर्ण झाल्यामुळे श्रीनगर आणि लेह दरम्यानचा प्रवास वेळ देखील लक्षणीयरीत्या कमी होईल. प्रवाशांना प्रवासासाठी कारगिलमध्ये रात्रभर थांबण्याची आवश्यकता भासणार नाही. या बोगद्यामुळे संपूर्ण प्रदेशात सामाजिक आणि आर्थिक विकास वाढेल आणि सोनमर्गमध्ये पर्यटनाला चालना मिळेल.
हा बोगदा प्रकल्प बॉर्डर रोड ऑर्गनायझेशनला देण्यात आला होता, परंतु नंतर हे काम एका खासगी कंपनीकडे सोपवण्यात आले. पीपीपी मॉडेल अंतर्गत बांधलेला हा बोगदा ऑगस्ट 2023 पर्यंत कार्यान्वित होणार होता, परंतु कोरोना काळात बांधकामाला वेळ लागला. जम्मू काश्मीर विधानसभा निवडणुकीदरम्यान आचारसंहितेमुळे त्याचे उद्घाटन आणखी काही दिवस लांबले होते.
प्रकल्पाची पायाभरणी ऑक्टोबर 2012 मध्ये युपीए-2 सरकारच्या काळात तत्कालीन रस्ते वाहतूक मंत्री सी. पी. जोशी यांच्यासह फारुख अब्दुल्ला, जम्मू आणि काश्मीरचे तत्कालीन मुख्यमंत्री ओमर अब्दुल्ला आणि काँग्रेस खासदार राहुल गांधी यांच्या उपस्थितीत केली होती. मात्र, बोगदा प्रकल्पाचे कामाला गती येण्यासाठी 2015 पर्यंत प्रतीक्षा करावी लागली.
हा प्रकल्प पूर्ण करण्यासाठी एकूण दहा ते बारा वर्षे लागली. 2,700 कोटी रुपयांच्या या प्रकल्पात बांधकाम सुरू करण्यापूर्वी भूसंपादन आणि पायाभूत सुविधांच्या नियोजनावर 36 कोटी रुपये खर्च करण्यात आले. काळानुरुप नवनवीन उपकरणांचा आणि तंत्रज्ञानाचा वापरही करण्यात आला. सध्या नॅशनल हायवेज अँड इन्फ्रास्ट्रक्चर डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशन लिमिटेडकडे (ऱ्प्घ्अथ्) प्रकल्पाची देखरेख करण्याची जबाबदारी आहे.
सुपरफास्ट अन् सुरक्षित प्रवास
‘झेड-मोड’ बोगद्याच्या उद्घाटनानंतर आता श्रीनगर-लेह महामार्गावरील गगनगीर आणि सोनमर्गमधील एक तासाचे अंतर आता 15 मिनिटात पूर्ण होईल. याशिवाय, वाहनांचा वेगही प्रतितास 30 किमीवरून 70 किमीपर्यंत होईल. पूर्वी हा अवघड डोंगराळ भाग ओलांडण्यासाठी 3 ते 4 तास लागायचे. आता हे अंतर फक्त 45 मिनिटात कापले जाईल. तसेच आता बर्फवृष्टीदरम्यान हिमस्खलन किंवा पावसाळ्यात भूस्खलनामुळे रस्ते बंद होण्याची समस्या कमी होणार आहे. तसेच लडाख या केंद्रशासित प्रदेशातील संरक्षण गरजांच्या दृष्टीने आणि केंद्रशासित प्रदेशाला उर्वरित देशाशी जोडण्यासाठीही हा प्रकल्प महत्त्वपूर्ण आहे. हा भुयारी मार्ग भारतीय लष्करी रसद वाढवतो आणि पर्यटन आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना देतो.
हिमस्खलनापासून संरक्षण
‘झेड-मोड’ बोगदा 2,637 मीटर उंचीवर म्हणजेच समुद्रसपाटीपासून 8,652 फूट उंचीवर बांधला आहे. यातील भुयारी मार्ग सध्याच्या झेड आकार रस्त्यापासून सुमारे 400 मीटर खाली बांधण्यात आला आहे. या बोगद्यामध्ये अनेक क्रॉस गॅलरी असून त्या आग किंवा इतर आपत्तींमध्ये वापरता येतात. या गॅलरी मोटार वाहनांसाठी किंवा पादचाऱ्यांसाठी वापरल्या जाऊ शकतात. हा बोगदा पूर्णपणे हिमस्खलन-प्रतिरोधक बनवण्यात आला असल्यामुळे प्रवाशांना वर्षभर अखंड प्रवासाचा अनुभव मिळणार आहे.
ऑस्ट्रियन टनेलिंग मेथडचा वापर
‘झेड-मोड’ हा बोगदा न्यू ऑस्ट्रियन टनेलिंग मेथडचा (एनएटीएम) वापर करून बांधला आहे. या प्रक्रियेत बोगदा खोदण्यासोबतच आत जाण्याचा मार्गही सुसज्ज केला जातो. या पद्धतीमुळे बोगद्याची भिंतदेखील तयार होत असल्यामुळे डोंगर कोसळण्याचा धोका टळतो. ‘एनएटीएम’ तंत्रज्ञानामध्ये बोगद्याचे काम सुरू होण्यापूर्वी पर्वत, त्याच्या सभोवतालचे हवामान आणि मातीची तपासणी केली जाते. डोंगराच्या पायाला नुकसान होऊ नये आणि अपघात होऊ नये म्हणून बोगद्याच्या प्रक्रियेत एकाचवेळी किती यंत्रसामग्री आणि किती लोक काम करू शकतील याचा अंदाज लावला जातो.
पाकिस्तान-चीनच्या चिंतेत वाढ
जम्मू काश्मीरमधील या बोगद्यामुळे पाकिस्तान आणि चीनच्या चिंतेत भर पडली आहे. हा बोगदा प्रवासासाठी खुला झाल्यानंतर आता भारतीय सैन्य कोणत्याही अडथळ्यांविना सीमावर्ती भागापर्यंत पोहोचू शकेल. यापूर्वी हिवाळ्यामध्ये प्रचंड बर्फवृष्टीमुळे सैन्य आणि सर्वसामान्यांच्या वाहनांना या भागातून ये-जा करणे शक्य होत नव्हते. पण आता या बोगद्याचे काम पूर्ण झाल्याने जोरदार बर्फवृष्टीनंतरही येथे प्रवास करणे सोपे होणार आहे. बर्फवृष्टीचा फायदा घेत घुसखोरी करणाऱ्या दहशतवाद्यांना आळा बसवण्यासाठी हा बोगदा महत्त्वाचे काम करेल.
झोजिला बोगद्याचे काम युद्धपातळीवर
काश्मीरमधील रस्ते प्रकल्पांतर्गत बांधल्या जाणाऱ्या दोन बोगद्यांपैकी पहिला बोगदा गंदरबल जिह्यातील गगनगीर आणि सोनमर्ग दरम्यानचा झेड-मोड बोगदा पूर्ण झाला आहे. तर दुसरा बोगदा म्हणजे झोजिला मार्ग बालटालहून झोजिला जवळील मिनीमार्ग म्हणजे द्रासपर्यंत असणार आहे. झोजिला बोगद्याची लांबी 14 किलोमीटर आहे. या बोगद्याचे काम वर्ष 2026 पर्यंत पूर्ण होण्याची शक्यता आहे. झोजिला बोगदा हा आशियातील सर्वात उंच बोगदा आहे. या बोगद्याच्या निर्मितीनंतर श्रीनगर आणि लेह दरम्यानचा प्रवास वेळ 3.5 तासांनी कमी करेल. तसेच लोकांना बारमाही कनेक्टिव्हिटी प्रदान होणार असल्यामुळे त्यांच्या जीवनात सहजता येईल, असा दावा केला जात आहे.
सोनमर्गची ख्याती वाढणार
जम्मू-काश्मीर म्हणजे धरतीवरील स्वर्ग असे संबांधले जाते. काश्मीरमधील सोनमर्गचे सौदर्यं पाहण्यासाठी येथे जगभरातून पर्यटक येत असतात. हिवाळ्यात सोनमर्गचे सौंदर्य पाहण्यासारखे असते. बर्फाच्छादित असलेला हा परिसर मनाला भुरळ घालतो. आता झेड-मोड बोगदा सुरु झाल्यानंतर या भागात व्यापार 30 टक्क्यांनी वाढणार आहे. तसेच पर्यटन, हॉस्पिटीलिटी, पायाभूत सुविधा आदी उद्योगात रोजगार वाढणार आहे. त्याव्यतिरिक्त वाहतूक कोंडीची समस्या उद्भवणार नाही.
‘झेड-मोड’ भुयारी मार्ग काश्मिरी पर्यटन समृद्धीचे नवे द्वार
2012 - भुयारी प्रकल्पाची पायाभरणी
2025 - पंतप्रधान मोदींच्या हस्ते उद्घाटन
6.500 किमी - भुयारी मार्गाची लांबी
2,637 मीटर - समुद्रसपाटीपासूनची उंची
2,700 कोटी - प्रकल्पावरील एकूण खर्च
बोगद्याची वैशिष्ट्यो...
श्रीनगर-लेह राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक - 1 वरील दुपदरी मार्ग
गांदरबल जिल्ह्यातील सामरिकदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचा प्रकल्प
गगनगीर-सोनमर्ग यांच्यातील संपर्क व्यवस्थेसाठी महत्त्वपूर्ण
साडेसहा किमीचा भुयारी मार्ग 15 मिनिटात पार करता येणार
प्रतितास एक हजार वाहने हाताळण्याची बोगद्याची क्षमता
संकलन - जयनारायण गवस