कृषी ड्रोन

स्मार्ट फार्मिंगमध्ये कृषी ड्रोनचा वापर ही कदाचित सर्वात आश्वासक अॅग्रीटेक प्रगतींपैकी एक आहे. मानवरहित हवाई वाहन म्हणूनही ते ओळखले जाते. कृषी डेटा गोळा करण्यासाठी विमाने आणि उपग्रहांपेक्षा ड्रोन अधिक सुसज्ज आहेत. पाळत ठेवण्याच्या क्षमतेव्यतिरिक्त, ड्रोन मोठ्या प्रमाणात कार्येदेखील करू शकतात. ज्यासाठी पूर्वी मानवी श्रम (पिकांची लागवड करणे, कीटक आणि संक्रमणांशी लढा देणे, शेती फवारणी, पीक निरीक्षण इ.) आवश्यक होते. भारत सरकारच्या अर्थसंकल्पातून कृषी क्षेत्रात ड्रोनचा वापर करण्यास प्रोत्साहन दिले आहे.

अॅग्री-ड्रोन्स खते, पाणी, बियाणे आणि कीटकनाशके यासारख्या सर्व संसाधनांचा इष्टतम वापर करण्यास सक्षम करतात. ड्रोन सर्वेक्षण शेतकऱ्यांना जमिनीच्या अचूक आकाराची गणना करण्यास, विविध पिकांचे विभाजन करण्यास आणि मातीचे मॅपिंग करण्यात मदत करते. शेतीमध्ये ड्रोनच्या वापराचे विशिष्ट फायदे आहेत, जसे की वाढलेली कृषी कार्यक्षमता, फवारणीच्या खर्चात घट, खते आणि कीटकनाशकांची बचत, पाण्याची बचत, घातक रसायनांचा मानवी संपर्क नाही आणि अति-कमी आवाजाच्या फवारणीमुळे शेतीमध्ये ड्रोनच्या वापराचाही उत्प्रेरक परिणाम होतो. कृषी क्षेत्रात प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष रोजगार निर्माण करणे शक्य आहे. ड्रोन पिकांवर रसायनांची फवारणी करू शकतात, सिंचन व्यवस्थापित करू शकतात, पिकांचे आरोग्य तपासू शकतात, कीटक शोधू शकतात आणि शेताच्या सर्व भागांना योग्य प्रमाणात खत मिळेल याची खात्रीदेखील करू शकतात. या तंत्रज्ञानात अचूकता दर 99 टक्के आहे. शेतीसाठी सर्वोत्तम ड्रोन खालीलप्रमाणे आहेत.

डीजेआय अग्रस एमजी- 1: (शेतकऱ्यांसाठी सर्वोत्तम ड्रोन)

डीजेआय मॅविक 2 प्रो: (मॅपिंगसाठी सर्वोत्तम ड्रोन)

डीजेआय पॅंटम 4: (पीक निरीक्षणासाठी सर्वोत्तम ड्रोन)

डीजेआय मॅविक प्रो: (कीटकनाशक वापरासाठी सर्वोत्तम ड्रोन)

डीजेआय मॅविक मिनी: (शेतकऱ्यांसाठी सर्वोत्तम बजेट ड्रोन).

‘अॅग्रीबोट’ हे भारतातील पहिले सरकारने मंजूर केलेले कृषी ड्रोन आहे. भारतातील एकमेव कायदेशीर निर्माता आणि कृषी ड्रोनचा पुरवठादार म्हणून चिन्हांकित केले आहे. विशेष म्हणजे डीजीसीएने याला मंजूरी दिली आहे. याचे वैशिष्ट्या म्हणजे हा एक कृषी रोबोट आहे. ड्रोनची पोहोच अधिक चांगली आहे आणि ते रिअल टाइम इमेजिंगमध्ये सर्वात अचूक आहेत. पारंपारिकपेक्षा अधिक अचूक डेटा प्रदान करतात. 2024 पर्यंत या तंत्रज्ञानाचे मूल्य यूएस डॉलर 4.8 अब्जपर्यंत वाढण्याची शक्यता आहे. ड्रोन तंत्रज्ञान शेतकऱ्यांना खालील यु.पी.एस. द्वारे मागणी आणि पुरवठ्यातील तफावत भरून काढण्यास मदत करत आहे. दृष्टी हे एक बहुउद्देशीय ड्रोन आहे, जे संरक्षण, शेती आणि हवाई सर्वेक्षणात वापरले जाते. या ड्रोनची काही प्रमुख वैशिष्ट्यो म्हणजे हे मल्टीस्पेक्ट्रल सेन्सर वापरलेले आहे. त्याची फ्लाइटची वेळ 45 मिनिटांपर्यंत आहे.

भारतीय कृषी संशोधन परिषदेला 100 कृषी विज्ञान केंद्रे, 75 संस्था आणि 25 राज्य कृषी विद्यापीठांद्वारे देशातील शेतकऱ्यांच्या शेतात ड्रोन तंत्रज्ञानाचे मोठ्या प्रमाणावर प्रात्यक्षिक करण्यासाठी निधीची रक्कम रु. 52.50 कोटी रुपये मंजूर करण्यात आले आहेत. विविध राज्य सरकारांना प्रात्यक्षिकांसाठी, शेतकऱ्यांना अनुदान देण्यासाठी आणि शेतकऱ्यांना ड्रोन सेवा देण्यासाठी कस्टम हायरिंग सेंटर्सची स्थापना करण्यासाठी निधीची रक्कम रु. 70.88 कोटी मंजूर करण्यात आली आहे.

हैदराबादमध्ये दोन एम.पी. 22000 एमएएच कृषी स्प्रे ड्रोन, मॉडेल क्रमांक: एजी 365, एल: 1998, बी: 1802 एच: 580 ची किंमत रुपये दहा लाखांपर्यंत आहे. पंचवीस लिटर कृषी हेक्साकॉप्टर ड्रोन फ्रेमची किंमत करासह बावीस लाख रुपये आहे.

राज्यसभेच्या अतारांकित प्रश्न क्र. 652 आणि त्यावर दिलेल्या प्रश्नाचे उत्तर (08/12/2023 रोजी) यानुसार असे सूचित करते की, कृषी यांत्रिकीकरण (एस.एम.ए.एम.) वर उप-मिशन अंतर्गत 100 टक्के आर्थिक सहाय्य दिले जाते. ड्रोनच्या खरेदीसाठी प्रति ड्रोन 10 लाख दिले जातात. भारतीय कृषी परिषदेच्या अंतर्गत संस्थांद्वारे शेतकऱ्यांच्या शेतावर प्रात्यक्षिक आणि प्रशिक्षण दिले जाते. शेतकरी उत्पादक संघटनांना अनुदान दिले जाते. किसान ड्रोनची 75 टक्के किंमत शेतकऱ्यांच्या शेतात प्रात्यक्षिकांसाठी आहे. शेतकऱ्यांना ड्रोन सेवा भाडेतत्वावर उपलब्ध करून देण्यासाठी 40 टक्के दराने आर्थिक सहाय्य दिले जाते. सहकार अंतर्गत ड्रोन खरेदीसाठी 4 लाख प्रदान केले जातात. शेतकरी, एफपीओ आणि ग्रामीण उद्योजकांची संस्था, कृषी पदवीधरांना ड्रोनच्या किमतीच्या 50 टक्के दराने आर्थिक सहाय्य मिळण्यास पात्र आहेत. वैयक्तिक मालकीच्या आधारावर ड्रोन खरेदीसाठी, लहान आणि सीमांत, अनुसूचित जाती/अनुसूचित जमाती, महिला आणि ईशान्य राज्यातील शेतकऱ्यांना ड्रोनच्या किमतीच्या 50 टक्के दराने आर्थिक मदत केली जाते. इतर शेतकऱ्यांना 40 टक्के दराने (4 लाख) आर्थिक सहाय्य दिले जाते.

देशभरात अनुदानावरील शेतकऱ्यांना 461 किसान ड्रोन आणि सीएचसीची स्थापना शेतकऱ्यांना 1585 किसान ड्रोन सेवा, भारतीय कृषी संशोधन परिषदेच्या 193 संस्थांनी 263 कृषी-ड्रोन्स खरेदी केले आहेत. या संस्थांमधील 260 कर्मचाऱ्यांनी ड्रोन पायलटचे प्रशिक्षण घेतले आहे.

कृषी क्षेत्रात ड्रोनच्या फायद्यांबाबत जागरूकता निर्माण करण्याच्या उद्देशाने, या संस्थांनी पोषक खते, रसायने (कीटक आणि कीटक) यावर 15,075 ड्रोन प्रात्यक्षिके 16,471 हेक्टर क्षेत्र व्यापणारे मानक कार्यप्रणाली अनुप्रयोग केली आहेत. सरकारने नुकतीच ड्रोन पुरवण्यासाठी केंद्रीय क्षेत्र योजनेलाही मान्यता दिली आहे. महिला बचत गटांना रु. 1261 कोटी देण्याचे योजनेचे उद्दिष्ट आहे. याशिवाय 15000 निवडक महिला बचत गटांना शेतकऱ्यांना भाड्याने सेवा (खते आणि कीटकनाशकांचा वापर) देण्यासाठी ड्रोन प्रदान करण्याचे उद्दिष्ट आहे. निवडक बचत गटांना संसाधने वितरणासाठी 2023-24 मध्ये एकूण 15000 ड्रोनपैकी पहिले 500 आणि उर्वरित 14500 ड्रोन लीड फर्टिलायझर कंपन्या अंतर्गत ड्रोन खरेदी करतील. 2024-25 आणि 2025-26 मध्ये ड्रोनच्या खर्चाच्या 80 टक्के दराने केंद्रीय आर्थिक सहाय्य दिले जाईल आणि महिला बचत गटांना ड्रोन खरेदीसाठी अॅक्सेसरीज/अनुषंगिक शुल्क अंतर्गत कमाल रु. 8 लाखांची मदत दिली जाईल.

बचत गटांचे क्लस्टर लेव्हल फेडरेशन वाढवू शकतात. राष्ट्रीय कृषी इन्फ्रा अंतर्गत कर्ज म्हणून शिल्लक रक्कम (खरेदीची एकूण किंमत वजा सबसिडी) वित्तपुरवठा सुविधा कर्जावर 3 टक्के दराने व्याज सवलत दिली जाईल. ही योजना सुधारित कार्यक्षमतेसाठी कृषी क्षेत्रात आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यास मदत करेल. शेतकऱ्यांच्या फायद्यासाठी पीक उत्पादनात वाढ आणि ऑपरेशनचा खर्च देखील कमी असेल. बचत गटांना शाश्वत व्यवसाय आणि उपजीविकेसाठी आधार आणि ते कमावण्यास सक्षम होतील. किमान रु. 1.0 लाखचे अतिरिक्त उत्पन्न दरवर्षी त्यांना मिळेल. भारतीय शेतीमधील तांत्रिक अंतर भरून काढण्याचा सरकारचा प्रयत्न आहे. यामुळे शेतकऱ्यांचा खर्च वाचेल आणि अचूक शेतीतून अधिक उत्पन्न मिळेल. त्यामुळे शेतकऱ्यांनी त्याचे स्वागत केले आहे. येत्या अर्थसंकल्पात हे तंत्रज्ञान आणखी वाढेल. आपण हळूहळू भारतीय शेतीमध्ये तांत्रिक क्रांतीकडे वाटचाल करत आहोत. अचूक शेती पद्धतीचा विस्तार वाढवून, भारतीय शेतीमध्ये लक्षणीय क्रांती घडवून आणण्यासाठी ड्रोन उपयुक्त आहेत. ते तपशीलवार पीक निरीक्षण, अचूक कीटकनाशके आणि खतांचा वापर तसेच कार्यक्षम पाणी वापरासाठी क्षमता देतात. नियमित निरीक्षणाद्वारे, कीटकांचा प्रादुर्भाव लवकर ओळखणे आणि रासायनिक वापर कमी करून शेतीवरील पर्यावरणीय प्रभाव कमी करून पीक आरोग्य व्यवस्थापित करण्यासाठी ड्रोन अविभाज्य बनत असल्याचे भविष्यात दिसते. ड्रोन तंत्रज्ञानातील प्रगतीमुळे, शेतकरी पीक उत्पादनात सुधारणा, कमी श्रम खर्च आणि अधिक शाश्वत शेती दृष्टिकोन, प्रत्येक पिकाच्या आणि अगदी प्रत्येक वनस्पतीच्या विशिष्ट गरजा पूर्ण करण्यासाठी हस्तक्षेपाची अपेक्षा करू शकतात. भविष्यातील नियमांमध्ये नाविन्य आणि अवलंब सक्षम करताना सुरक्षितता, गोपनीयता आणि सुरक्षितता सुनिश्चित करण्यावर लक्ष केंद्रित करणे अपेक्षित आहे. यामध्ये ड्रोन नोंदणीसाठी सुव्यवस्थित प्रक्रिया, ऑपरेटरसाठी प्रमाणन मानके, कृषी ड्रोन उ•ाणांसाठी विशिष्ट मार्गदर्शक तत्त्वे आणि शेतकऱ्यांच्या गोपनीयतेचे संरक्षण करताना डेटा शेअरिंगला समर्थन देण्यासाठी आवश्यक धोरणे यांचा समावेश असू शकतो.

ड्रोनचा शेतीमध्ये कार्यक्षमतेने आणि जबाबदारीने वापर करता येईल अशा इकोसिस्टमला चालना देणे हा यामागचा उद्देश आहे. कृषी ड्रोनमधील तांत्रिक प्रगतीमुळे वाढीव स्वायत्तता, सुधारित डेटा विश्लेषणे आणि वर्धित पेलोड क्षमता यावर लक्ष केंद्रित करणे अपेक्षित आहे. भविष्यातील ड्रोनमध्ये प्रगत कृत्रिम बुद्धिमत्ता, चांगले पीक आणि कीटक ओळखण्यासाठी गोरिदम, रिअल-टाइम हस्तक्षेपासाठी स्वायत्त निर्णय घेण्याची क्षमता आणि सखोल पीक आरोग्य विश्लेषणासाठी मल्टी-स्पेक्ट्रल इमेजिंग तंत्रज्ञान असू शकते. बॅटरी लाइफ आणि ड्रोन सहनशक्ती देखील सुधारण्याची शक्यता आहे, ज्यामुळे फ्लाइटचा कालावधी अधिक आणि मोठ्या क्षेत्र कव्हरेजला अनुमती मिळते. या प्रगतीमुळे भारतातील शेतकऱ्यांसाठी ड्रोन अधिक सुलभ, प्रभावी आणि मौल्यवान साधने बनतील. भारतीय शेतीची शाश्वतता वाढवण्यासाठी ड्रोन महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावणार आहेत. तंतोतंत शेती सक्षम करून, ड्रोन पाण्याचा वापर इष्टतम करण्यात, रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांची गरज कमी करण्यात आणि मातीचे संघटन कमी करण्यात मदत करतात. पीक आरोग्य आणि मातीच्या परिस्थितीवरील डेटा गोळा करण्याची आणि त्यांचे विश्लेषण करण्याची त्यांची क्षमता माहितीपूर्ण निर्णय घेण्यास समर्थन देते, ज्यामुळे संसाधनांचा अधिक कार्यक्षम वापर होतो आणि कमी पर्यावरणीय परिणाम होतो. याव्यतिरिक्त, ड्रोन शेतीवरील हवामान बदलाच्या परिणामांवर लक्ष ठेवण्यासाठी आणि त्यांचा सामना करण्यासाठी, शेती पद्धतींमध्ये लवचिकता आणि टिकाऊपणा सुनिश्चित करण्यासाठी योगदान देऊ शकतात.

- डॉ. वसंतराव जुगळे