कृषी व्यापारातील परिवर्तन-ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान

कृषी क्षेत्रात ब्लॉकचेन तंत्रज्ञानाच्या वापरामध्ये प्रभावी पुरवठा साखळी व्यवस्थापन, अन्न मूल्यवर्धन, कृषी निविष्ठा आणि उत्पादन व्यापार, कृषी विमा, कृषी पत-पुरवठा, अन्न सुरक्षा आणि शोधण्यायोग्यता, त्वरित आणि पारदर्शक पेमेंट यंत्रणा, रेकॉर्ड ठेवणे इत्यादी विविध बाबींचा समावेश आहे. हे तंत्रज्ञान विविध फायदे आणि व्याप्ती देते. ब्लॉकचेन हे नाविन्यपूर्ण आणि विकासाचे एक उदयोन्मुख क्षेत्र आहे आणि ग्रामीण आर्थिक वाढीमध्ये अद्याप शोधले जाणारे अनेक उपयोग आहेत. ब्लॉकचेन, अलीकडच्या वर्षांत जागतिक अन्न साखळी विस्तारित करणारे एक प्रगतीशील तंत्रज्ञान आहे.

हे तंत्रज्ञान जागतिक अन्न परिसंस्थेतील ट्रेसिबिलिटी, डेटा व्यवस्थापन, अन्न सुरक्षा आणि पुरवठा साखळी पारदर्शकतेच्या वाढत्या मागणीसह कृषी व्यापाराच्या गतिशीलतेला बळकट करते. डेटाची सत्यता सुनिश्चित करण्यापासून ते उत्पादनाच्या स्त्राsताची पडताळणी आणि व्यवहारांचा मागोवा घेण्यापर्यंत ब्लॉकचेन वापरले जाते. ब्लॉकचेनमध्ये अन्न सुरक्षा आणि गुणवत्ता मानकांचे पालन करताना कृषी व्यापारात परिवर्तन करण्याची क्षमता आहे. स्मार्ट कृषी धोरणांचा अवलंब करणाऱ्या उद्योगातील नेत्यांच्या मार्केटवॉचने वर्तवलेल्या अंदाजानुसार 2023 पासून तंत्रज्ञानाची लक्षणीय वाढ होण्याची अपेक्षा आहे.

या तंत्रज्ञानाच्या प्रवेशाने शेतीच्या नवीन युगाची ओळख करून दिली आहे. अन्न गुणवत्ता व्यवस्थापन हा एक आगामी ट्रेंड आहे जो कृषी तंत्रज्ञान उद्योगात त्याच्या गतिमान दृष्टिकोनाने क्रांती घडवून आणेल. कॉम्प्युटर व्हिजन आणि स्पेक्ट्रल सायन्सेस यासारख्या तंत्रज्ञानामध्ये अन्नाची गुणवत्ता स्कॅन करण्याची आणि त्याच्या सुरक्षिततेचा आणि संरचनेचा डिजिटल पुरावा अत्यंत कमी वेळेत प्रदान करण्याची क्षमता आहे. ए. आय. (कृत्रिम बुद्धिमत्ता) च्या इतर अॅप्लिकेशन्ससह एकत्रित केलेले, हे नवीन-युग तंत्रज्ञान कृषी कार्यक्षमता वाढवू शकते, जसे की एंड-टू-एंड ट्रेसेबिलिटी, रिअल-टाइम गुणवत्ता अंतर्दृष्टी आणि 100 टक्के डिजिटल व्यवहार, जे गुणवत्तेचे प्रमाणीकरण करतील आणि भागधारकांमध्ये विश्वास निर्माण करतील. जगभरातील खाद्यपदार्थांच्या गुणवत्तेचे प्रमाणीकरण करण्यासाठी या तांत्रिक नवकल्पनांमुळे उद्योगाच्या विचारांचा आणखी मोठा भाग आणि 2023 पासून बाजारपेठेतील मजबूत उपस्थिती मिळण्याची अपेक्षा आहे.

ब्लॉकचेन ही एकाधिक स्वतंत्र नोड्ससह वितरित डेटाबेस प्रणाली आहे. ब्लॉक्स असलेले ब्लॉकचेन, ज्यामध्ये प्रत्येक सलग ब्लॉकमध्ये मागील ब्लॉकचा हॅश, एक टाइमस्टॅम्प, व्यवहाराची माहिती, खाण प्रक्रियेची संख्या नसलेली संख्या आणि प्रोटोकॉल कार्य करण्यासाठी आवश्यक असलेले इतर तपशील असतात.

ब्लॉक 1 - उत्पत्ती ब्लॉक

ब्लॉक 2 - हॅश व्यवहाराची डेटा सूची

ब्लॉक 3 - हॅश व्यवहाराची डेटा सूची

ब्लॉक 4 - हॅश व्यवहाराची डेटा सूची

पुरवठा साखळी पारदर्शकता: ब्लॉकचेन शेतीमध्ये पारदर्शकता आणि शोधण्यायोग्य पुरवठा साखळी सक्षम करू शकते. पुरवठा साखळीची प्रत्येक पायरी, शेतापासून जेवणाच्या टेबलापर्यंत, ब्लॉकचेनवर रेकॉर्ड केली जाऊ शकते, ज्यामुळे ग्राहकांना कृषी उत्पादनांचे मूळ आणि गुणवत्ता सत्यापित करता येते. हे सर्व तो संगणकावरून तपासू शकतो. उदाहरणार्थ, जमिनीचा प्रकार, जमीन कशी तयार केली, बियाणे कोठून खरेदी केले, त्याची स्कॅन कॉपी अपलोड केली का, पिकांच्या संरक्षणासाठी कोणत्या कीटक नाशकांचा वापर केला, त्यांच्या पावत्या स्कॅन करून अपलोड केल्या जातात का, पिकांची काढणी कशी झाली, फायटो सॅनिटेशन एटिकेट्सचे पालन केले जाते की नाही, प्रख्यात प्रयोगशाळेद्वारे पिकाच्या गुणवत्तेची चाचणी केली का, त्यांच्या पावत्या स्कॅन करून अपलोड केल्या जातात का, पॅकिंग तंत्रज्ञानाचे पालन केले का, पिकांच्या विपणनासाठी कसे अपलोड केले, कोणती वाहतूक व्यवस्था वापरली, सुरक्षिततेचे उपाय आणि वाहतूक दरम्यान गुणवत्ता कशी राखली, अन्न नुकसानीची नोंद असल्यास ते लक्षात घेतले का. ही पारदर्शकता फसवणूक कमी करण्यात, अन्न सुरक्षा सुनिश्चित करण्यात आणि उत्पादक आणि ग्राहक यांच्यात विश्वास निर्माण करण्यात मदत करते.

अन्न सुरक्षा: ब्लॉकचेन बियाणे गुणवत्ता, शेती पद्धती, खते आणि कीटकनाशकांचा वापर, वाहतूक आणि साठवण परिस्थिती यासह कृषी उत्पादनांच्या संपूर्ण प्रवासाचा एक अपरिवर्तनीय रेकॉर्ड प्रदान करू शकते. कोणत्याही अन्न सुरक्षा समस्या किंवा दूषिततेच्या बाबतीत, ब्लॉकचेन त्वरीत स्त्राsत शोधू शकते, लक्ष्यित रिकॉल सुलभ करते आणि ग्राहकांवर होणारा परिणाम कमी करते. ही माहिती ग्राहक ब्लॉकचेनवरून तपासू शकतात.

निष्पक्ष व्यापारासाठी स्मार्ट करार: ब्लॉकचेन-आधारित स्मार्ट करार शेतकरी आणि खरेदीदार यांच्यातील करार स्वयंचलित लागू करू शकतात. या करारांमध्ये किंमत, वितरण, गुणवत्ता मानके आणि देयक अटींशी संबंधित अटींचा समावेश असू शकतो. मध्यस्थांना काढून टाकून थेट पीअर-टू-पीअर व्यवहार सक्षम करून, शेतकरी त्यांच्या उत्पादनासाठी योग्य किंमत मिळवू शकतात तर खरेदीदारांना उत्पादनाची गुणवत्ता आणि सत्यता यावर विश्वास ठेवता येईल.

वित्तपुरवठा आणि पुरवठा साखळी व्यवस्थापन: ब्लॉकचेन शेतकऱ्यांसाठी सुधारित इनॅनिंग पर्याय सुलभ करू शकते, विशेषत: विकसनशील देशांमध्ये जेथे क्रेडिटचा प्रवेश मर्यादित आहे. शेतकऱ्यांच्या उत्पादन इतिहासाचा पारदर्शक रेकॉर्ड तयार करून, ब्लॉकचेन कर्जदारांना पत-पात्रतेचे मूल्यांकन करण्यास आणि कमी जोखमीसह कर्ज प्रदान करण्यास सक्षम करू शकते. कोणतीही वित्तीय संस्था प्रमाणित पिकाची ब्लॉकचेन तपासू शकते आणि शेतकऱ्याला वित्त देऊ शकते. यास फक्त काही मिनिटे लागतील. याव्यतिरिक्त, ब्लॉकचेन इन्व्हेंटरी मॅनेजमेंट स्वयंचलित करून, पेपरवर्क कमी करून आणि व्यवहार सुव्यवस्थित करून पुरवठा साखळी व्यवस्थापन ऑप्टिमाइझ करू शकते.

डेटा शेअरिंग आणि अॅनालिटिक्स: कृषी डेटा, जसे की हवामानाचे नमुने, मातीची स्थिती आणि पीक उत्पादन, ब्लॉकचेनवर गोळा आणि संग्रहित केले जाऊ शकते. हे विकेंद्रित आणि सुरक्षित डेटा रिपॉझिटरी शेतकरी, संशोधक आणि धोरणकर्त्यांना उत्तम निर्णय घेण्यासाठी, अचूक शेती आणि नाविन्यपूर्ण उपायांच्या विकासासाठी मौल्यवान कृषी डेटामध्ये प्रवेश आणि विश्लेषण करण्यास सक्षम करू शकते.

व्यवहारांमध्ये गुंतलेल्या पक्षांकडे दुर्लक्ष केले जाऊ नये कारण ते ब्लॉक चेन लेजरमध्ये अचूक माहितीचे योगदान देतात. हे कारागीर शेतीला समर्थन देऊ शकते. शेती प्रक्रियेदरम्यान गोळा केलेली माहिती विखुरली जाते आणि प्रत्येक शेतकऱ्याच्या मालकीची असते. शेताच्या आकारानुसार, ब्लॉकचेन फायदे भिन्न असू शकतात. दुसरीकडे, ब्लॉकचेन इन्शुरन्स मार्केटमध्ये लहान फार्म्स सहजपणे सहभागी होऊ शकतात. ऑन-फार्म डेटा गोळा केला पाहिजे आणि वापरला पाहिजे तथापि, मोठ्या शेतांसाठी ते अधिक व्यवहार्य असू शकते. त्यामुळे ब्लॉकचेन तंत्रज्ञानाच्या वापरामुळे कोणत्या शेतांना फायदा होईल आणि कोणते नुकसान होईल याचा भविष्यातील अभ्यासांनी अंदाज लावला पाहिजे.

ब्लॉकचेनमध्ये प्रवेश केलेल्या डेटामध्ये प्रवेश करणे कठीण असू शकते, ज्यामुळे कृषी उद्योगात ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान वापरणे कठीण होऊ शकते. खाते-वही स्वत: वितरित करण्यासाठी तुलनेने स्वस्त असू शकते. सॅम्पलिंगमुळे खर्च कमी होऊ शकतो, परंतु डेटा गोळा करण्यासाठी मोठ्या लोकसंख्येची आवश्यकता आहे. याचा अर्थ असा होतो की डेटा गोळा करण्याची सरासरी किंमत लहान शेतांपेक्षा मोठ्या शेतांसाठी स्वस्त आहे, ज्यामुळे अनियमित उत्पन्न वाढीबाबत चिंता निर्माण होते. ब्लॉकचेन सध्याच्या पारंपारिक पद्धतींशी थेट संवाद साधत नाही. यशस्वी अंमलबजावणीच्या शक्यता सुधारण्यासाठी तंत्रज्ञानाला सध्याच्या डेटाबेसशी कनेक्ट करणे आवश्यक आहे. पारंपारिक प्रणालींप्रमाणेच ब्लॉकचेन तंत्रज्ञान वापरण्यासाठी अनुप्रयोग डिझाइन करण्यासाठी वेळ लागतो.

भारताच्या ब्लॉकचेन मार्केटमधील सहभागी क्रिप्टोकरन्सी व्यवहारांवर 1 टक्के टी.डी.एस. (स्रोतवर कर वजा) आणि आगामी वार्षिक बजेट 2024-25 मध्ये नफ्यावर 30 टक्के भांडवली नफा कर कमी करण्यासाठी सरकारला आग्रह करत आहेत. रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडिया, क्रिप्टोकरन्सीचे वर्गीकरण ‘व्हर्च्युअल डिजिटल मालमत्ता’ म्हणून करते. हे कर उद्देशांसाठी ओळख दर्शवते, परंतु ते कायदेशीर निविदा मानले जात नाहीत.

- डॉ. वसंतराव जुगळे