भारत-अमेरिका मैत्रीचा उष:काल

भारताचा अमृत काळ आणि अमेरिकेचा सुवर्ण काळ दोघांना पूरक ठरणारा आहे. उपाध्यक्ष व्हॅन्स यांची ही भारत भेट अनेक अर्थांनी महत्त्वाची असून त्यामुळे व्यापार करार तर मार्गी लागलाच आहे. शिवाय भारत-अमेरिका सहकार्याची अनेक नवीन क्षेत्रे उदयास येत आहेत. त्यांच्या या भारत भेटीमुळे उभय राष्ट्रातील द्विपक्षीय संबंध अधिक भक्कम, अधिक मजबूत आणि तेवढेच गतिमान झाले आहेत.

अमेरिकेचे उपराष्ट्राध्यक्ष जे.डी. व्हॅन्स यांच्या चार दिवसाच्या भारत दौऱ्यानंतर उभय राष्ट्रातील संबंधात एक नवे मैत्रीपर्व उदयास आले आहे. भारत आणि अमेरिकेतील व्यापार चर्चा प्रगती पथावर असताना उपाध्यक्षांच्या भारत भेटीला वेगळा संदर्भ आहे. वेगळा अर्थ आहे. 2012 मध्ये उपाध्यक्ष बायडेन यांनी दिलेल्या भारत भेटीनंतर उपाध्यक्षांचा हा पहिला दौरा आहे. त्यामुळे भारत-अमेरिका संबंध भक्कम व मजबूत होण्याच्या दृष्टीने एक नवे वळण म्हणून त्याकडे पाहिले जात आहे. विशेषत: व्हॅन्स यांच्या पत्नी भारतीय असल्यामुळे भारत-अमेरिका सांस्कृतिक संबंध भक्कम करण्यात या भेटीला महत्त्व आहे. समृद्ध आणि शांततापूर्ण 21 व्या शतकातील वाटचालीसाठी भारत-अमेरिका मैत्रीचे स्वतंत्र व वैशिष्ट्यापूर्ण स्थान आहे. नव्या संपन्न जगाच्या उभारणीसाठी दोन्ही देशांना एकत्र काम करण्याची आवश्यकता आहे, असे सूत्र व्हॅन्स महोदयांनी जयपूर येथील सार्वजनिक भाषणात मांडले आहे व त्याला परस्पर पूरक हितसंबंधाची नवी झालर आहे. दोन्ही राष्ट्रे यशस्वीरित्या एकत्रपणे काम करण्यात अयशस्वी ठरली तर मग मात्र आपणापुढे काळोख दिसतो असा धोकाही त्यांनी वर्तविला आहे. याचा अर्थ असा की, लोकशाहीच्या रक्षणासाठी दोन्ही देशांना एकत्र लढावे लागणार आहे. उभय राष्ट्रांच्या सहकार्याशिवाय 21 व्या शतकातील जगात स्थैर्य व शांतता अशक्यप्राय आहे. उष:काल होता होता काळरात्र होऊ नये म्हणून दोन्ही राष्ट्रांनी मैत्रीची मशाल जागविली पाहिजे. अंधार व काळोख दूर केला पाहिजे असे त्यांना म्हणावयाचे आहे.

यशाचा चढता आलेख?

नदीचे मूळ आणि ऋषीचे कूळ शोधता सापडत नाही तसेच काहीसे राजकारणी व्यक्तींचे असते. त्यांच्या जीवनाचा शोध घेतला असता ते शून्यातून पुढे कसे आले त्याचा उलगडा होतो. जे.डी. व्हॅन्स हे एक प्रथम श्रेणीचे राजकारणी, साहित्यिक, लेखक आणि कुशल संघटक अशी त्यांची ख्याती आहे. एक प्रज्ञावंत वकील म्हणून त्यांनी या व्यवसायात ठसा उमटविला आहे. तसेच ते मरीन कॉरपसचे म्हणजे नौदलातील अनुभवी अधिकारी आहेत. 2 ऑगस्ट 1984 रोजी जन्मलेले जे.डी. व्हॅन्स अमेरिकेचे 50 वे उपाध्यक्ष बनले आहेत. त्यांनी राजकारणात प्रवेश केला तो रिपब्लिकन पक्षाचा एक सच्चा कार्यकर्ता म्हणून. 2023 ते 2025 या काळात ते अमेरिकेच्या सिनेट या शक्तिशाली सभागृहाचे सदस्य होते. तसेच रिपब्लिकन पक्षाच्या राष्ट्रीय वित्त समितीचे अध्यक्ष म्हणूनही त्यांनी जबाबदारी पार पाडली आहे.

उषा चिलुकुरी या भारतीय तरुणीशी त्यांचा 2014 मध्ये विवाह झाला आणि त्यांचे जीवन अधिक फुलले. त्यांना तीन मुले आहेत. व्हॅन्स परिवार शाकाहारी असून, जीवनातील आनंद सहकुटुंब सहपरिवार अनुभवतात. त्यांचा भारत दौरा या आनंद यात्रेचा एक भाग म्हटला पाहिजे. जे.डी. व्हॅन्स यांचे शिक्षण ओहायो स्टेट विद्यापीठात झाले. बी.ए. झाल्यानंतर त्यांनी येल विद्यापीठात कायद्याचे शिक्षण पूर्ण केले. लष्करी सेवेतील कर्तृत्व हे त्यांचे वेगळेपण आहे. 2003 ते 2007 या कालावधीत त्यांनी अमेरिकेच्या मरीन कॉरपस सेवेमध्ये अव्वल कामगिरी बजावली. मरीन एअरक्राफ्ट विंगमध्येही त्यांनी भाग घेतला. इराक युद्धात ते आघाडीवर होते. नौदलाच्या हवाई सेवेत त्यांना गुड कंडक्ट मेडलचा बहुमान मिळाला आहे.

प्रतिभेचा सोनचाफा?

जे.डी. व्हॅन्स हे एक प्रतिभाशाली साहित्यिक आहेत. त्यांनी आपले आत्मचरित्र ‘हिलीबिली एलेगी’ हे अत्यंत प्रभावी व शैलीदार भाषेत लिहिले आहे. त्याच्या अनेक आवृत्त्या संपल्या असून, हे पुस्तक बेस्ट सेलर म्हणून गौरविण्यात आले आहे. ‘अ मेमॉयर ऑफ फॅमिली अँड कल्चर इन क्रायसिस’ असे त्यांच्या आत्मचरित्राचे उपशीर्षक आहे. म्हणजे एका कुटुंबाने अस्मितेसाठी कसा संघर्ष केला आणि आपली संस्कृती कशी टिकवली त्याची ही रोमांचक कथा आहे. या ग्रंथामध्ये त्यांनी अॅपिलीशियन सांस्कृतिक संघर्षाचे आणि त्याच्या सामाजिक व आर्थिक समस्यांचे सूक्ष्म आणि वेधक वर्णन केले आहे. न्यूयॉर्क टाइम्स या प्रतिष्ठित वृत्तपत्राने बेस्ट सेलर यादीत या वृत्तपत्राचा समावेश केला आणि द टाइम्स या पत्रानेही त्याची दखल घेतली आणि ट्रम्प यांच्या विजयास कारणीभूत ठरलेल्या लेखकांच्या सहा पुस्तकांपैकी एक असा त्याचा बहुमान करण्यात आला. ‘द वॉशिंग्टन पोस्ट’ या वृत्तपत्राने देखील या पुस्तकाची नोंद घेतली आणि त्याला “रस्ट बेल्ट” चा आवाज असे संबोधले होते. द न्यू रिपब्लिकन या पत्रिकेमध्ये सारा जोन्सन या लेखिकेने व्हॅन्सवर उदारमतवादी माध्यमांचा आवडता पांढरा ढीग अशा शब्दात टीका केली आणि निळ्या अमेरिकेचा वृथा संज्ञापक असे त्यास संबोधले. आपल्या कर्तृत्वामुळे उजव्या आणि डाव्या तसेच मध्यममार्गी लोकांमध्ये सुद्धा जे.डी. व्हॅन्स कमालीचे लोकप्रिय आहेत. ते एक प्रभावी, मिश्किल आणि मार्मिक वत्ते आहेत. परराष्ट्र धोरण असो, आर्थिक धोरण असो की अमेरिकेपुढचे ज्वलंत प्रश्न असोत, त्यावर ते खुबीदार आणि मर्मग्राही विश्लेषण करतात आणि श्रोत्यांची मने जिंकतात. लेखन, वाचन आणि भाषणाच्या सर्व क्रियाकल्पामध्ये त्यांना कमालीचा रस असतो. त्यामुळे ते राजकारणाच्या आखाड्यावरही गाजत आहेत आणि पुढे चालून ते अमेरिकेच्या अध्यक्षपदी विराजमान होतील, असे त्यांचे विलोभनीय कर्तृत्व आहे.

राज्यशास्त्र आणि तत्त्वज्ञान यामध्ये बी. ए. पदवी घेतल्यानंतर येल विद्यापीठातून त्यांनी कायद्याचा अभ्यासक्रम पूर्ण केला आणि ते निष्णात कायदेपंडित बनले. इराणमध्ये “लष्करी पत्रकार” म्हणूनही त्यांना अनुभव आहे. जीवनाकडे पाहण्याचा स्वच्छ आणि आनंदी दृष्टीकोन आणि प्रसंग टिपण्याचे मार्मिक सामर्थ्य यामुळे त्यांचे आत्मचरित्र अमेरिकेत घराघरात वाचले जाते. डोनाल्ड ट्रम्प यांच्या अध्यक्षीय निवडणुकीत उपाध्यक्ष पदाचे उमेदवार म्हणून त्यांची निवड झाली आणि त्यांनी आपल्या कर्तृत्वाने आपला विजयाचा घोडा व्हाइट हाऊसपर्यंत पोहोचविला. उपाध्यक्षपदाच्या कार्यालयात काम करणारे ते अमेरिकेच्या इतिहासातील तिसरे तरुण उपाध्यक्ष आहेत. उजव्या उदारमतवादी विचार प्रवाहांचा ते पुरस्कार करतात. तसेच त्यांच्या विचारांवर रोमन कॅथलिक धर्मशास्त्राच्या तत्त्वज्ञानाचा मोठा प्रभाव आहे. सिडली ऑस्टिन लॉफरमध्ये त्यांनी काही काळ काम केले आहे. तंत्रज्ञान उद्योग क्षेत्रात भांडवलदार म्हणूनही त्यांचा लौकिक आहे.

व्यापार करारास सहाय्य?

भारत व अमेरिकेतील व्यापार करार प्रगतीपथावर आहे. एक नवा टप्पा आता दृष्टीपथात आला आहे. उच्च व्यापार दर टाळण्यात यश येईल आणि सुसह्य असा करार होईल अशी नवी दिल्लीला आशा वाटणे साहजिक आहे. प्रे. डोनाल्ड ट्रम्प यांनी 90 दिवसांचा कालावधी व्यापार कराराच्या शर्तीसाठी वाढवून दिला आहे. आगामी 9 जुलै रोजी हा कालावधी संपत आहे. तत्पूर्वी आपल्या देशाला अनुकूल अशा व्यापार शर्ती अनुसार करार करण्यासाठी जे देश उत्सुक आहेत त्यापैकी भारत हा एक प्रमुख देश आहे. व्हॅन्स यांच्या दौऱ्यामुळे उभय देशातील व्यापार कराराला सहानुभूतीदार आणि सकारात्मक वळण मिळेल अशी आशा निर्माण झाली आहे. दोन्ही देशांनी आता व्यापार वाटाघाटीसाठी अटींना अंतिम स्वरुप देण्यास प्रारंभ केला आहे. उभय देशातील भक्कम मैत्री आणि वर्धिष्णु व्यापार कराराचे स्वप्न साकार करण्याच्या दृष्टीने नवा व्यापार करार एक महत्त्वाचे पाऊल असणार आहे. त्यामुळे ट्रम्प आणि मोदी यांच्यातील संबंध अधिक भक्कम होतील आणि भारताच्या पथ्यावर हा व्यापार करार पडेल. या करारातून भावी प्रगतीचा एक रोडमॅप विकसित होईल अशी उभयतांना आशा वाटते.

मोदी हे कठोर व्यापार करणारे आणि कठोर सौदा करणारे चतुर व मुत्सद्दी नेते आहेत. ही बाब व्हॅन्स यांनी अधोरेखित केली आहे. मोदी आणि ट्रम्प यांच्यातील वैयक्तिक संबंध खूप चांगले आहेत. त्याचा फायदा भारत आणि अमेरिका या दोन्ही देशांना होणार आहे. ट्रम्प यांच्या दुसऱ्या कार्यकाळात अमेरिकेला भेट देणारे मोदी हे पहिल्या क्रमांकाचे श्रेष्ठ जागतिक नेते आहेत. त्यामुळे उभय राष्ट्रातील मैत्रीचा सेतू भक्कम झाला आहे. राजकीय चतुराई आणि मुत्सद्देगिरीचा विचार करता, आता टॅरिफ किंग कोण ट्रम्प की मोदी असा प्रश्न पडतो. कारण मोदी हे ट्रम्प यांच्यापेक्षाही काकणभर जास्त मुत्सद्दी आहेत. त्यामुळे ते अशी चर्चा करतील, अशा वाटाघाटी करतील, की भारताच्या पदरात चीनच्या तुलनेत निश्चितच झुकते माप पडेल.

प्रा. डॉ. वि. ल. धारूरकर