पुनरुत्पादक शेती

जीवांसाठी पुनरुत्पादन आवश्यक आहे कारण पुनरुत्पादन हे सर्व सजीवांचे मूलभूत वैशिष्ट्या आहे. ही एक जैविक प्रक्रिया आहे, ज्याद्वारे सजीव त्यांच्यासारखीच संतती निर्माण करतात. पुनरुत्पादन पृथ्वीवरील विविध प्रजातींचे सातत्य सुनिश्चित करते.

सुरक्षित आणि कार्यक्षम प्रजनन शक्य करण्यासाठी पुनरुत्पादन तंत्रांचा वापर केला जातो. पुनरुत्पादक शेतीचा सराव करणारा शेतकरी सहा मुख्य तत्त्वे ओळखतो:

?              यांत्रिक आणि भौतिक क्षेत्र उपचार काढून टाकणे. हे तत्त्व पूर्व-औद्योगिक शेती तंत्राशी प्रतिध्वनित होते.

?              उघडी माती टाळण्यासाठी आणि त्यामुळे धूप कमी करण्यासाठी वर्षभर कव्हर पिके वापरणे. शिवाय, ही पुनरुत्पादक शेती पद्धत कुक्कुटपालन आणि गुरांसाठी चारा आणि चराई सामग्री प्रदान करते

?              जैवविविधता वाढवणे (उदा. पीक रोटेशन, अॅग्रो फॉरेस्ट्री आणि सिल्व्होपाश्चर तंत्रांसह).

?              पीक उत्पादनामध्ये पशुधनाचा समावेश करणे.

?              बारमाही पिकांच्या जिवंत मुळांचे संरक्षण.

?              जैविक आणि रासायनिक इनपुट्सचा अचूक वापर.

पुनर्निमित शेतीमुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढते. शिवाय भारताच्या शेती क्षेत्रातले कार्बनचे उत्सर्जनही कमी होऊ शकते. भारताच्या एकूण भौगोलिक क्षेत्रापैकी (96.4 दशलक्ष हेक्टर) 29 टक्के पेक्षा जास्त म्हणजे 328.7 दशलक्ष हेक्टर क्षेत्राचा शेतीच्या दृष्टीने ऱ्हास झाला आहे. हे क्षेत्र राजस्थानच्या आकारमानापेक्षाही 2.5 पटीने मोठे आहे. यामुळे भारताची शेती संकटाच्या दिशेने चालली आहे. जमिनीचा हा ऱ्हास थांबवण्यासाठी भारताला कठीण आव्हानांना सामोरे जावे लागणार आहे.

पुनरुत्पादक शेती ही एक सर्वांगीण शेती पद्धत आहे जी मातीच्या आरोग्यास प्राधान्य देते आणि संसाधने कमी करण्याऐवजी त्यांची भरपाई आणि वाढ करून देते. हे आंतरपीक, विविध मातीची पोषक तत्त्वे प्रदान करणे, पीक फिरवणे आणि कव्हर क्रॉपिंग आणि कृत्रिम खतांचा वापर मर्यादित करणे यासारख्या पद्धतींद्वारे साध्य केले जाऊ शकते. 2023 पर्यंत पुनरुत्पादक शेती, अनेक मार्गांनी अॅग्रीटेक उद्योगात परिवर्तन करेल. पुनरुत्पादक शेती मातीचे आरोग्य आणि पाणी आणि पोषक द्रव्ये टिकवून क्षमता सुधारण्यावर लक्ष केंद्रित करते, ज्यामुळे उच्च पीक उत्पादन मिळू शकते आणि दुष्काळ तसेच इतर पर्यावरणीय ताणतणावांना प्रतिकारशक्ती सुधारते. कंपोस्ट, पालापाचोळा आणि कव्हर पिके यासारख्या नैसर्गिक निविष्ठांच्या वापरास प्रोत्साहन देणे आणि कृत्रिम रसायनांचा वापर कमी करणे, या प्रकारच्या आधुनिक शेतीमुळे जमिनीचे एकूण आरोग्य सुधारण्यास मदत होते, शेतीचा पर्यावरणीय प्रभाव कमी होतो आणि अंतिम उत्पादनांची गुणवत्ता आणि सुरक्षितता सुधारते.

सेंद्रिय पदार्थ आणि रासायनिक मुक्त खतांचा वापर पीक उत्पादन वाढवून आणि मातीची रचना सुधारून, ओलावा टिकवून ठेवण्यास आणि सूक्ष्मजीव क्रियाकलापांना चालना देऊन अन्न सुरक्षा सुधारण्यास मदत करत आहे, अशा प्रकारे शाश्वत शेतीला चालना देते. रसायन-मुक्त खतांच्या वाढत्या वापरामुळे, अॅग्रीटेक उद्योग सेंद्रिय शेतीच्या तत्त्वांशी जुळणारे नाविन्यपूर्ण उपाय विकसित करण्याच्या मार्गावर आहे आणि सेंद्रिय उत्पादनांसाठी ग्राहकांची वाढती मागणी पूर्ण करण्यात मदत करेल. याला लवकरच गती मिळण्याची अपेक्षा आहे.

भारत सरकारने आपल्या हवामान बांधिलकीचा एक भाग म्हणून राष्ट्रीय शाश्वत कृषी अभियानाद्वारे अनेक पुनरुत्पादक कृषी तत्त्वांना चालना देण्यास सुरुवात केली आहे. “मातीची सुपीकता तयार करण्यासाठी आणि सुधारण्यासाठी शेतीचा एक मार्ग” अशी पुनरुत्पादक शेतीची व्याख्या केली जाते. या पद्धतीत वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइड वेगळा करणे आणि साठवणे, शेतीतील विविधता वाढवणे आणि पाणी तसेच उर्जेचा जास्तीत जास्त वापर करणे यावर भर दिला जातो.

मातीचे आरोग्य आणि पोषण क्षमता वाढवली तर पाण्याचा वापर आणि कार्यक्षमता देखील सुधारते. प्रति 0.4 हेक्टर मातीतील सेंद्रिय पदार्थात एक टक्का वाढ झाली तर मातीची पाणी साठवण क्षमता तब्बल 75 हजार लिटरने वाढते. पुनरुत्पादक कृषी पद्धती जमिनीतील सेंद्रिय कार्बन साठा लक्षणीयरीत्या वाढवू शकतात, असेही आता जागतिक स्तरावरच्या दीर्घकालीन क्षेत्रीय प्रयोगांमधून सिद्ध झाले आहे.

गावांमधला किंवा छोट्या शहरांमधला अन्नकचरा कंपोस्ट करणे, झाडांची योग्य रितीने केलेली छाटणी, शेतजमिनीच्या भोवती राखीव जागा ठेवणे आणि कुरणांचे संवर्धन यासारख्या पद्धती वापरल्या तर कार्बन वेगळा काढण्याची क्षमता आणखी वाढते. त्यामुळे पुनरुत्पादन करू शकणारी शेती वातावरणातील बदलांना तोंड देण्यासाठी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावू शकते.

सर्वप्रथम, मातीमधील सेंद्रिय कार्बन कमी पाणी वापरून निकृष्ट जमिनीचा कस वाढवण्यास मदत करतो. खते आणि रसायनांच्या कमी वापरामुळे खर्च कमी होतो आणि शेतकऱ्यांची कृषी उत्पादकता सुधारते. दुसरे म्हणजे निरोगी माती दुष्काळ आणि अतिवृष्टीचा सामना करण्यासाठी शेतीला सक्षम बनवते. तिसरे म्हणजे सध्या वेगाने विस्तारत असलेल्या ऐच्छिक कार्बन क्रेडिट मार्केटमधून शेतकरी अतिरिक्त उत्पन्न मिळवू शकतात. कार्बन क्रेडिट हे एक टन कार्बनच्या समतुल्य प्रमाणपत्र आहे. त्यामुळे प्रति प्रमाणपत्र एक टन हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन करण्याची सवलत मिळते. सॉलिडरीडाड या संस्थेच्या क्षेत्रीय अभ्यासानुसार भारतातील एक अल्पभूधारक शेतकरी एक हेक्टर जमिनीवर पुनरुत्पादक शेती पद्धतीचा अवलंब करून संभाव्यत: एक ते चार टन कार्बन वेगळा करू शकतो. प्रति टन कार्बनची आजची किंमत 1500 रुपये ते 2500 रुपये आहे. हा शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वाचा कमाईचा स्रोत असू शकतो.

बांबू आणि स्विचग्रास सारखे गवत देखील उत्कृष्ट कार्बन उत्सर्जन करणारे आहेत. ते झाडांइतके मोठे नसतील, परंतु ते त्यांच्याप्रमाणेच कार्बन शोषून, अतिशय जलद वाढ करून त्याची भरपाई करतात

शेतीमुळे मोठ्या प्रमाणात हरितगृह वायू उत्सर्जन होते, जे ग्लोबल वॉर्मिंग आणि हवामान बदलामध्ये मोठ्या प्रमाणात योगदान देते. स्थिर आणि रेडिओ आयसोटोपचा वापर, तंत्रज्ञान पॅकेज विकसित करण्यासाठी केला जाऊ शकतो, जे सदस्य राज्यांना हे उत्सर्जन शाश्वतपणे कमी करण्यासाठी, संसाधनांच्या वापराची कार्यक्षमता सुधारण्यासाठी आणि पीक आणि प्राणी उत्पादकता वाढवण्यासाठी मदत करतात.

शेती हा हवामान बदलाचा बळी आणि योगदान देणाराही आहे. एकीकडे, एकूण हरितगृह वायू उत्सर्जनामध्ये कृषी क्रियाकलापांचा वाटा सुमारे 30 टक्के आहे, मुख्यत्वे रासायनिक खते, कीटकनाशके आणि प्राण्यांच्या टाकाऊ पदार्थांच्या वापरामुळे. वाढत्या जागतिक लोकसंख्येद्वारे अन्नाची मागणी वाढणे, दुग्धजन्य पदार्थ आणि मांस उत्पादनांची मागणी वाढणे तसेच कृषी पद्धतींची तीव्रता यामुळे हा दर आणखी वाढणार आहे.

जुन्या काळात लोक गावाच्या बाहेरील भागात चिकाचे झाड लावत होते. खुल्या शौचालयासाठी लोक गावातील रिंगरोडचा वापर करतात. चिकाचे झाड खराब वास शोषून घेते. हे गावकऱ्यांचे विचारपूर्वक धोरण होते. त्याचप्रमाणे रस्त्याच्या कडेला कव्हर क्रॉपिंग पीक शेती वेगळ्या पद्धतीने घेतली जात होती. म्हणजे मुख्य पीक रस्त्याच्या कडेला संपण्यापूर्वी कार्बन नियंत्रित करणारी इतर पिके 7 ते 10 ओळीत पेरली जात होती. अगदी पीक संयोजन देखील योग्य पीक संयोजनासह धोरणात्मकरित्या केले जात होते. रस्त्यावरील गर्दीचा मुख्य पिकावर परिणाम होत नव्हता. याशिवाय अशी पिके मुख्य पिकाच्या आधी परिपक्व होतात.

जमिनीतील जीवजंतू जिवंत ठेवायला हवेत, खरेतर पिकांची गुणवत्ता आणि प्रमाण सुधारण्यासाठी तिची लोकसंख्या वाढवली पाहिजे. जुन्या काळात पीक-फेरा-रचना देखील व्यवस्थित हाताळली जात होती. आता एक पीक संस्कृतीमुळे जमिनीचे आरोग्य बिघडले आहे. याशिवाय रासायनिक खते, कीटकनाशके, तणनाशकांचा वापर करून जमिनीचे आरोग्य बिघडत आहे आणि जमिनीतील सूक्ष्म जीव नष्ट होत आहेत. या नुकसानीबाबत सरकारी धोरण गंभीर नाही. शेतकऱ्यांनाही या समस्येची माहिती नाही. अशा प्रकारची वृत्ती विकासाच्या दृष्टीकोनाला क्षीण करणारी आहे. परिणामी पुढील पिढीला शेतीच्या गंभीर समस्यांना तोंड द्यावे लागत आहे. त्यांनी कधीच शाश्वत शेतीचा विचार केला नाही, तर जुनी पिढी, त्यांच्या पुढच्या पिढीकडे फार लक्ष देत होती. ते आपल्या पुढच्या पिढीच्या रक्षणासाठी आपल्या हिताचा त्याग करायचे. उद्योगपतींनाही या समस्येची जाणीव नाही. सरकार आंधळेपणाने उद्योगांना पाठबळ देत आहे.

आज शेतकऱ्यांची मुले-मुली ना शेती करत आहेत ना त्यांना नोकऱ्या मिळत आहेत, परिणामी पालकांना भविष्याची चिंता आहे. भूतकाळ बदलता येत नाही पण भविष्य आपल्या हातात आहे. हे विशेषत: तरुणांनी लक्षात ठेवले पाहिजे. याउलट, तरुण मुलीचे आईवडील शेतीपेक्षा कमी कमावत असले तरी शेतीशी न जोडलेल्या वराचा शोध घेत आहेत. यामुळे भारतात नवीन सामाजिक तणाव निर्माण होत आहेत. लग्न ठरवताना आई-वडील अशा अनेक अटी घालत आहेत की, जमिनीचा तुकडा, चांगले बांधलेलं घर, काही उद्योग, चारचाकी आणि दुचाकी असावी. हे सर्व उपलब्ध करून दिल्यास, विवाहित जोडपे त्यांच्या उत्तम भविष्यासाठी काय करणार? चांगल्या भविष्यासाठी आणि चांगल्या वारसासाठी धडपडणारे जोडपे कठोर परिश्रम करतात, ज्यामुळे त्यांना निर्मितीचा आनंद मिळतो. हे प्रेम, स्नेह, समाधान आणि आनंद देते. त्यामुळे मानवी जीवन उद्धरून जाते. आपण मातीला दर्जेदार निविष्ठे पुरवली पाहिजेत, सेंद्रिय खते दिली पाहिजेत आणि पर्यावरणाचे संरक्षण केले पाहिजे. येणाऱ्या पिढीसाठी हीच शाश्वत शेती आहे.

डॉ. वसंतराव जुगळे