‘इनोव्हेशन’च सर्वांगीण विकासाचे ‘ग्रोथ इंजिन’

गेल्या 50 वर्षांमध्ये, जगाने कृषी अर्थव्यवस्थेकडून औद्योगिक अर्थव्यवस्थेत संक्रमण केलंय. आता नॉलेज इकॉनॉमीच्या माध्यमातून त्याचे रूपांतर होत आहे. नॉलेज इकॉनॉमीमध्ये इनोव्हेशन आणि इंटेलेक्चुअल प्रॉपर्टी (आयपी) महत्त्वाची आहेत. अशा प्रकारे, आर्थिक प्रगती, सुधारित राहणीमान आणि समाजाची दीर्घकालीन शाश्वतता आणि स्पर्धात्मकता सुनिश्चित करण्यासाठी नवकल्पना ही एक पूर्व अट आहे. आजच्या जलद-बदलत्या, डिजिटलाइज्ड जगात, तांत्रिक प्रगती नेहमीच घडत असते. इंटरनेट-ऑफ-थिंग्ज आर्टिफिशियल इंटेलिजेंस, ब्लॉकचेन आणि इतर सारख्या अत्याधुनिक तंत्रज्ञानामुळे उद्योगांना आधुनिकीकरण आणि डिजिटल परिवर्तनाची गती मिळत आहे.

तांत्रिक नवकल्पना खरोखरच जग बदलू शकतात आणि ते काही वेळा यशस्वी झाले आहे. उदाहरणार्थ, स्वयंचलित वाहने, क्वांटम संगणक आणि जगभरातील उपग्रह इंटरनेट यासारख्या तंत्रज्ञानामुळे जीवन सोपे झाले आहे आणि मानवाच्या दैनंदिन जीवनामध्ये बरीच प्रगती दिसून आली आहे.  राष्ट्राचे भवितव्य घडवण्यात विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाची भूमिका महत्त्वाची असते. 2047 पर्यंत विकसित भारत बनण्याची कल्पना करत असताना, वैज्ञानिक प्रगती लोकसंख्याशास्त्राrय लाभांश, लिंग समानता, आर्थिक सुरक्षा, हवामान लवचिकता आणि समतापूर्ण प्रगतीसाठी पाया म्हणून काम करेल. हे स्वप्न साकार करण्यासाठी, भारताने ‘समाजासाठी विज्ञान आणि शाश्वततेसाठी विज्ञान’ स्वीकारले पाहिजे, ज्यामध्ये समावेशक सहभाग, स्वदेशी नवोपक्रम आणि जागतिक सहकार्याला चालना दिली पाहिजे. गेल्या तीन दशकांत भारताने तंत्रज्ञानाच्या नवोपक्रमाचे जागतिक केंद्र बनण्यात महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे.

पुढील 30 वर्षे भारत आणि तंत्रज्ञान उद्योगासाठी एक महत्त्वाचा क्षण असेल कारण तो क्षमतेपासून ते जगातील तांत्रिक आणि आर्थिक महाशक्ती बनण्याकडे वाटचाल करत आहे, ज्यामुळे भारत जगातील तिसरी सर्वात मोठी अर्थव्यवस्था म्हणून उदयास येऊ शकेल. आर्थिक विकास व उद्योगजगताच्या अपेक्षांची पूर्तता करण्यासाठी भारताला इतर क्षेत्रांत गुंतवणुकीसोबतच इनोव्हेशन क्षमता (नावीन्यपूर्ण संकल्पना) सर्वोत्तम बनवण्यासाठीही प्रयत्न करावे लागतील. ग्लोबल इनोव्हेशन इंडेक्स 2025 मध्ये सहभागी 141 देशांच्या तुलनेत भारत 38 वा आहे, त्यामुळे क्षेत्रावर लक्ष केंद्रित करण्याची गरज निर्माण झाली आहे. इंटरनॅशनल बिझनेस स्कूल ‘इनसीड’, जागतिक बौद्धिक संपदा संघटन (विपो), तसेच भारतीय उद्योग महासंघ (सीआयआय), अल्काटेल-ल्युसेंट व बूज अँड कंपनी यांनी संयुक्तरीत्या ‘ग्लोबल इनोव्हेशन इंडेक्स’ काढला आहे. महत्त्वाची बाब म्हणजे या इंडेक्सअंतर्गत इनोव्हेशन क्षमता व त्याच्याशी निगडित निष्कर्षांच्या आधारे 141 देशांची क्रमवारी ठरवण्यात येते. या क्रमवारीत 2025 मध्ये स्वित्झर्लंड, स्वीडन, अमेरिका, कोरिया, सिंगापूर, ब्रिटन, डेन्मार्क फिनलंड, नेदरलँड आणि चीन हे देश पहिल्या दहा क्रमांकात आहेत. त्यामुळे सर्वच क्षेत्रांत वेगाने प्रगती साध्य करायची असेल तर ‘इनोव्हेशन’ ची कास धरण्याशिवाय दुसरा कोणताही पर्याय नाही.

भारताच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी इनोव्हेशनचे महत्त्व अधिक आहे. बिझनेस मॉडेल अंतर्गत सरकार इनोव्हेशनशिवाय नव्वद टक्के देशवासीयांच्या समस्या सोडवू शकत नाही. ‘रिव्हर्स इनोव्हेशन’च्या दृष्टिकोनातूनही ही गुंतवणूक महत्त्वाची आहे. या माध्यमातून भविष्यात भारत आर्थिक क्षेत्रातही आघाडी मिळवू शकतो. अनोखी उत्पादने विकसित करण्यावर प्रतिभावान लोकांची नियुक्ती केली गेली पाहिजे तसेच इनोव्हेशन संशोधन योग्य प्रकारे होत नाही याकडे गांभीर्याने लक्ष पुरवायला हवे. बऱ्याचदा विदेशी संकल्पनेची कॉपी करण्यातच धन्यता मानली जाते.

अनोखी उत्पादने विकसित करण्यासाठी पायाभूत सुविधा उपलब्ध करण्याची गरज आहे. यांसाठी आपली इनोव्हेशन क्षमता वाढवण्यासाठी देशाला यांतील गुंतवणूक वाढवावी लागेल. तसे झाल्यास भारत या क्षेत्रातील अपेक्षापूर्ती करू शकेल. सरकार, विद्यापीठे, रिसर्च संस्था, प्रयोगशाळा व उद्योग क्षेत्रातील परस्पर समन्वय वाढवण्याची हीच योग्य वेळ आहे. भारतातील तरुण हे या भविष्याचे शिल्पकार आहेत. त्यांना खऱ्या अर्थाने सक्षम करण्यासाठी, आपण उच्च-गुणवत्तेच्या डिजिटल कौशल्यांचा विस्तार करण्यावर आणि एआय-प्रथम जगात नेतृत्व करण्यासाठी आत्मविश्वास निर्माण करण्यावर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे.

गेल्या दहा वर्षांत भारताने जागतिक ग्लोबल इनोव्हेशन निर्देशांकात उल्लेखनीय प्रगती केली आहे, 2014 मध्ये 76 व्या स्थानावरून 138 देशांमध्ये 2025मध्ये 38व्या स्थानावर झेप घेतली आहे. भारत जगातील पाचव्या क्रमांकाची सर्वात मोठी अर्थव्यवस्था आहे, तरीही एकूण संशोधन आणि विकास खर्चात तो 16 व्या स्थानावर आहे. सध्या, भारतीय कंपन्या त्यांच्या स्वत:च्या संशोधन आणि विकासात जीडीपीच्या फक्त 0.3 टक्के गुंतवणूक करतात, जे जागतिक सरासरी 1.5 टक्केच्या तुलनेत एक महत्त्वपूर्ण तफावत अधोरेखित करते. जागतिक संशोधन आणि विकास क्षेत्रात भारताचे स्थान वाढविण्यासाठी इनोव्हेशन सेंटर्स स्थापन करून त्यामध्ये गुंतवणूक वाढवण्याचीही महत्त्वाची गरज अधोरेखित करते. 2047 पर्यंत विकसित भारताच्या दिशेने काम करत असताना, खरा फरक आपण किती वेगाने इनोव्हेशन करतो यावर नाही, तर आपण किती जाणूनबुजून इनोव्हेशन करतो यावर असेल. तंत्रज्ञान समाजाची सेवा करते, देशाचे रक्षण करते आणि प्रत्येक व्यक्तीला स्पर्श करते याची खात्री करून नव्या संकल्पनांना सर्वच क्षेत्रांत वाव दिला गेला पाहिजे. सार्वजनिक महत्त्वाकांक्षा, खाजगी क्षेत्राची वचनबद्धता आणि मजबूत उद्योग-शैक्षणिक सहकार्य एकत्रित करून, आपण हे सुनिश्चित करू शकतो की भारतीय तरुण केवळ भविष्यासाठी तयार नाहीत तर ते भविष्य घडवत आहेत. भारत जागतिक तंत्रज्ञान आणि इनोव्हेशन केंद्र बनण्याच्या दिशेने वेगाने वाटचाल करणाऱ्यांपैकी एक आहे. भविष्यासाठी तयार कौशल्यांची वाढती गरज लक्षात घेता, सखोल उद्योग-शैक्षणिक आणि एआयवर लक्ष केंद्रित करणारे जागतिक  कार्यक्रम, मशीन लर्निंग आणि ऑटोमेशन आदी क्षेत्रांतील इनोव्हेशन अत्यंत महत्त्वाचे ठरणार आहे.

भारतीय स्टार्टअप इकोसिस्टमची वाढ निरोगी आणि प्रभावशाली असली तरी ती युनायटेड स्टेट्स, जपान इत्यादी इतर देशांपेक्षा खूप मंद आहे. स्टार्टअप इकोसिस्टम सुधारण्यासाठी सरकारनं तीन क्षेत्रांवर लक्ष केंद्रित केलं पाहिजे आणि त्याचा एकूण अर्थव्यवस्थेवर होणारा परिणाम पाहिला पाहिजे. पहिल्यांदा नियामक अनुपालन सुलभ केलं पाहिजे आणि नोकरशाहीतील अडथळे दूर केले पाहिजेत. दुसरं महत्त्वाचं क्षेत्र म्हणजे नव्या-युगातील व्यावसायिक इनोव्हेशन स्टार्टअपना गुंतवणूक सहजपणे उपलब्ध करून देण्याबरोबरच सुरुवातीची कांही वर्षे करसवलत दिली पाहिजे. सर्व टियर वन आणि टियर टू शहरांमध्ये पायाभूत सुविधांमध्ये सुधारणा करणं आवश्यक आहे. तिसरी आणि सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे प्रशिक्षण आणि कौशल्य विकास. यावर खूप भर देण्याची आवश्यकता आहे. सायन्स, टेक्नॉलॉजी, गणित आणि इंजिनियरिंग या क्षेत्रांतील सर्वात जास्त पदवीधर भारतात तयार होतात पण इनोव्हेशनमध्ये आपण समाधानकारक प्रगती करू शकलो नाही. त्याचे महत्त्वाचे कारण म्हणजे पदवी आहे पण कौशल्य नाही हेच आहे. यासाठी शिक्षणाचा दर्जा सुधारायला हवा. शेवटी, सरकार खासगी क्षेत्राला सोबत घेऊन स्टार्ट अप विकासाचे नवे मॉडेल स्थापन करू शकते. जपान आणि जर्मनीला मागे टाकून पुढील काही वर्षांत 5 ट्रिलियन डॉलर, तसेच 2047पर्यंत विकसित भारत  बनवण्याचे उद्दिष्ट आहे.

भारत इनोव्हेशन वर लक्ष केंद्रित करून आयपी-केंद्रित उद्योगांवर म्हणजेच बौध्दिक संपदा आधारित उद्योगांवर लक्ष केंद्रित करेल आणि जीडीपीमध्ये त्याचे योगदान वाढवेल तेंव्हाच. जागतिक पटलावर मोठी शक्ती म्हणून स्वत:चे स्थान सुनिश्चित करू शकेल. अमेरिकेत बौद्धिक संपदा संरक्षणाचा वापर करणारे उद्योग जीडीपीच्या 48टक्केपेक्षा जास्त आहेत. इनोव्हेशनच्या जोरावरच तर अमेरिका जगाला आपल्या तालावर नाचवत आहे. भारतानेही ‘मेक ईन इंडिया’ पेक्षा ‘मेड इन इंडिया’ ला इनोव्हेशनच्या माध्यमातून जगात आपल्या उत्पादनांना मानाचे स्थान प्राप्त करून दिले तर भारताचा एक महत्त्वपूर्ण जागतिक शक्ती म्हणून उदय झालेला असेल.

प्रा. डॉ. गिरीश नाईक