रिक्षावाल्यांचा गणपती !
कोल्हापूर / सुधाकर काशीद :
श्री गणेशाची मूर्ती वेगवेगळ्या रूपात असते. त्या नावानेच त्याला ओळखलेही जाते. उदाहरणार्थ कोल्हापुरात ओढ्यावरचा गणपती, खडीचा गणपती, गारेचा गणपती, पितळी गणपती, जोशीराव गणपती अशी ओळख त्या त्या गणेश मूर्तीला आहे. तशीच एका गणेश मूर्तीला चक्क रिक्षाचालकांचा गणपती अशी ओळख आहे. यामागे धार्मिकता असली तरीही रिक्षाचालकांनी वर्षातून एकदा आपल्या कुटुंबासह या गणपतीला जाण्यामागे, एक दिवसाचा निसर्गाचा सहवास ही एक वेगळी संकल्पना जोडलेली आहे. शाहूवाडीतील आंबा या गावापासून विशाळगडाकडे जाणाऱ्या दाट झाडीच्या रस्त्यावर मानोली येथे हा रिक्षाचालकांचा गणपती आहे. एक ते दीड हजारांहून अधिक रिक्षाचालक वर्षातून एकदा केवळ रिक्षासह नव्हे तर कुटुंबासह या गणपतीला जायचे. गेल्या 37 वर्षातील ही परंपरा आहे. यावर्षी 1 फेब्रुवारीला गणेश जयंतीला हा सोहळा आहे.
निसर्ग पूरक सहवास देणाऱ्या या गणेशपुजेचा इतिहास गेल्या 37 वर्षातला आहे. एका रिक्षावाल्याने मुख्य रस्त्यापासून काही अंतरावर एका खासगी जागेत या गणेशमूर्तीची प्रतिष्ठापना केली. त्यानंतर कधी दहा, कधी पंधरा रिक्षाचालकांनी प्रत्येक वर्षी गणेश जयंतीला मिळून जाऊन येथे छोटासा सोहळा करण्यास सुरुवात केली. गेल्या दहा वर्षात त्यात भरच पडत गेली आणि एक ते दीड हजारांवर रिक्षाचालकांनी या रिक्षा व कुटुंबांसह या गणपतीला येण्याची प्रथाच पडून गेली. या ठिकाणी दरवर्षी गणेश जयंतीला रिक्षांची खचाखच गर्दी होते. महाप्रसाद वाटप होते. रिक्षाचालक आपल्या कुटुंबाला घेऊन येतो.
यातला धार्मिक भाग क्षणभर बाजूला ठेवा. पण आलेले सर्व रिक्षाचालक व त्यांचे कुटुंबीय विशाळगड रस्त्यावर या दिवशी श्रमदान करतात. रस्त्याकडेला पडलेले प्लास्टिक व इतर कचरा श्रमदानाने उचलतात. मानोली ते वाघाचे पाणी हा दाट झाडीचा रस्ता अगदी चकाचक करतात. एवढ्या मोठ्या संख्येने रिक्षाचालक येतात म्हणजे त्यामुळे कचरा होणार, हे खरे आहे. पण परत जाताना या सोहळ्याच्या निमित्ताने झालेला कचराही ते स्वच्छ करतात. एक कागदाचा कपटा या परिसरात राहणार नाही, याची दक्षता घेतात.
कोल्हापूरच्या रिक्षाचालकांची वेगवेगळी वैशिष्ट्यो आहेत. त्यांची एकजूट मोठी आहे. ही एकजूट भल्याभल्यांना धक्का देऊन गेली आहे. याच रिक्षाचालकांनी 1980 च्या काळात खराब रस्त्यांच्या विरोधात महापालिकेला रिक्षासह दोन दिवस घेराओ घातला होता. त्यामुळे महापालिका प्रशासनाला रस्त्याची कामे तातडीने सुरू करण्याचा निर्णय घ्यावा लागला. दुसऱ्या एका आंदोलनात तर महापौर निवडणुकीदिवशी महापालिकेला घेराओ घालून महापौर निवडीसाठी जाणाऱ्या नगरसेवकांना रिक्षाचालकांनी रोखून धरले होते. छोट्या-छोट्या गल्लीबोळांतून नगरसेवकांना पळायची वेळ रिक्षाचालकांनी आणली होती. हीच एकजूट या गणेश जयंतीच्या मागे आहे.
रस्त्याला कोणताही अडथळा न येता आंबा ते वाघाचे पाणी या रस्त्यावर रिक्षाचालकांची ही गणेशमूर्ती आहे. गणेश जयंतीला फक्त रिक्षा आणि रिक्षाच या गर्द झाडीच्या रस्त्यावर दिसतात. धार्मिक विधी झाल्यावर श्रमदान आणि स्वच्छता हे ठरलेलेच असते आणि त्या निमित्ताने एक ते दीड हजारांवर रिक्षाचालकांचे कुटुंब निसर्गाच्या सानिध्यात राहते. स्वच्छतेची एवढी जबाबदारी की, दिवसभर या रस्त्यावर दीड हजार रिक्षा होत्या. पाच हजार लोक होते, हे सांगून पटणारही नाही. एवढी स्वच्छता श्रमदानाने केली जाते.
धार्मिकतेबरोबरच रिक्षाचालक वर्षातून एकदा निसर्गाच्या सानिध्यात यावा, ही या सोहळ्यामागची भावना आहे. निम्मं आयुष्य रिक्षाच्या स्टेअरिंगवर बसून काढणाऱ्या रिक्षाचालकाने या निमित्ताने जंगल पहावे, जंगलातील रस्त्यावर श्रमदानाने स्वच्छता करावी, प्लस्टिकच्या पिशव्या बाटल्या कागदी कप व इतर कचरा गोळा करून निसर्ग संवर्धनाला हातभार लावावा, हीच या सोहळ्dयामागची भावना आहे.
मोहन बागडी बिनखांबी गणेश रिक्षा मित्र मंडळ, कोल्हापूर