सांगली, सातारा, कोल्हापूर, सोलापूर आणि बेळगावचा निर्यात कॉरिडोर

दक्षिण महाराष्ट्रातील चार जिल्हे सांगली, सातारा, कोल्हापूर, सोलापूर आणि कर्नाटकातील बेळगाव जिह्यांमध्ये निर्यातीची मोठी क्षमता निदर्शनास येत आहे. या पाच जिह्यांचा निर्यात कॉरिडोर (वाहक) विकसित करता येईल;  जेणेकरून शेती, लघु उद्योग आणि कला यांना चालना मिळेल. गेल्या काही वर्षांपासून या जिह्यांतील निर्यातदारांमध्ये क्षमता, आत्मविश्वास आणि सर्जनशीलता वाढली आहे. विशेषत: कृषी क्षेत्रातील निर्यातीत वाढ होत आहे. शेतकरी आणि कारागीर आता निर्यातक्षम दर्जेदार वस्तूंचे उत्पादन करण्याची त्यांची ताकद आणि क्षमता प्रदर्शित करीत आहेत.

सांगली जिह्यातून हळद, बेदाणे, द्राक्ष वाइन, द्राक्षे, काही अभियांत्रिकी घटक, तयार कपडे, वाद्ये (तबला, पेटी, संतूर, तानपुरा) आदी निर्यात केले जाते. सांगली जिह्यासाठी बेदाणे, हळद आणि तानपुरा यांना जीआय टॅग मिळाला आहे. सांगली हे हळद, द्राक्षे, गूळ आणि साखर यासारख्या विविध कृषी उत्पादनांच्या निर्यातीसाठी ओळखले जाते. ते कापड, विशेषत: सुती कापडाचे कपडे, पोशाख या वस्तूंचेदेखील एक महत्त्वाचा निर्यातदार आहे. याव्यतिरिक्त, सांगलीतून गहू, तांदूळ आणि मका यांसारखे अन्नधान्य निर्यात केले जाते. कोल्हापूर जिह्यातून विविध प्रकारच्या वस्तूंची निर्यात होते, ज्यामध्ये कापड, यंत्रांचे सुटे भाग, वाहनांचे सुटे भाग, दागिने (कोल्हापुरी साज, कोल्हापुरी ठुशी), शुद्ध साखर, तांदूळ आणि कास्टिंगच्या वस्तूंचा समावेश आहे. हा प्रदेश चामड्याच्या वस्तूंसाठी, विशेषत: कोल्हापुरी चप्पल, कुरुंदवाडी माठाच्या चपला, कापशी चप्पल (यासारखे 27 मॉडेल) आणि हस्तकलेसाठी देखील ओळखला जातो.

याव्यतिरिक्त, कोल्हापूर ऊस, गूळ आणि विविध फळे व भाज्या यासारख्या कृषी उत्पादनांचा एक महत्त्वाचा निर्यातदार आहे. कोल्हापूर जिल्ह्याला कोल्हापूरी चप्पल आणि गुळाला जीआय टॅग मिळाला आहे. कोल्हापूरचे ऊस उत्पादक शेतकरी अर्थव्यवस्थेत अंदाजे 13 अब्ज डॉलर्सची कमाई करतात. या प्रदेशातील साखर परदेशात निर्यात केली जाते. बदलत्या काळानुसार आणि तांत्रिक प्रगतीमुळे कोल्हापूर आता रेमंड्स ऑफ इंडिया, अरमानी, बनाना रिपब्लिक, ह्यूगो बॉस, पॉल स्मिथ आणि इतर अनेक देशांतर्गत त्याचप्रमाणे आंतरराष्ट्रीय फॅशन ब्रँडचे माहेरघर झाले आहे. कोल्हापुरी चप्पल प्रामुख्याने चीन, जपान, फ्रान्स आणि ऑस्ट्रेलियाला निर्यात केली जाते.

सोलापूरची निर्यात बाजारपेठ प्रामुख्याने कृषी उत्पादने, कापड आणि काही विशिष्ट उत्पादित वस्तूंवर केंद्रित आहे. प्रमुख निर्यातींमध्ये फळे, धान्य आणि दुग्धजन्य पदार्थ, तसेच प्रसिद्ध सोलापुरी चादर व बेडशीट आणि विविध प्रकारचे टॉवेल यांसारख्या वस्तू समाविष्ट आहेत. याव्यतिरिक्त, काही विशेष रसायने आणि प्रक्रिया केलेले अन्न सोलापूर निर्यात करते. सातारा जिह्यातून विविध वस्तूंची निर्यात केली जाते, ज्यामध्ये कृषी उत्पादनांवर भर दिला जातो. प्रमुख निर्यातींमध्ये फळे, भाज्या, धान्ये आणि दुग्धजन्य पदार्थ यांचा समावेश आहे. या जिह्यातून प्रक्रिया केलेले अन्न देखील निर्यात केले जाते आणि सेंद्रिय उत्पादनांची मागणी वाढत आहे. याव्यतिरिक्त, सातारा लाकडी हस्तकला, संगणकाचे भाग आणि तांदूळ यासारख्या वस्तूंची निर्यात करतो.

बेळगाव जिल्हा हा एक या कॅरिडोरमध्ये महत्त्वाचा निर्यातदार आहे, विशेषत: कृषी उत्पादने आणि तत्ससंबंधित वस्तू समाविष्ट आहेत. प्रमुख निर्यातीमध्ये अन्नधान्य, ऊस, कापूस, तंबाखू आणि विविध दुग्धजन्य पदार्थांचा समावेश आहे. हा प्रदेश फळे आणि भाज्यांच्या निर्यातीसाठी देखील ओळखला जातो, ज्यामध्ये कांदा, टोमॅटो आणि बटाटा यासारख्या मुख्य वस्तूंचा समावेश आहे. याव्यतिरिक्त, बेळगावच्या औद्योगिक निर्यातीत, लोखंड आणि औद्योगिक कास्टिंगचा समावेश आहे. बेळगाव हे एक प्रमुख औद्योगिक आणि व्यावसायिक केंद्र म्हणून ओळखले जाते आणि कर्नाटकातील सर्वात वेगाने वाढणाऱ्या शहरांपैकी एक आहे. जिल्ह्यातील जमिनीचा मोठा भाग शेतीसाठी समर्पित आहे, ज्यामध्ये डाळी, धान्ये, फळे आणि भाज्या यासारख्या पिकांवर लक्ष केंद्रित केलेले आहे.

बेळगाव हे भारतातील पहिले एरोस्पेस प्रिसिजन इंजिनिअरिंग आणि मॅन्युफॅक्चरिंग सेझ देखील आहे, जे त्याच्या औद्योगिक वाढीला अधोरेखित करते. या जिह्याचा मजबूत कृषी पाया आणि वाढणारे औद्योगिक क्षेत्र निर्यातीला योगदान देतो. या पाचही जिह्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणात कृषी निर्यात आणि उद्योगांना लागणारे सुटे भाग वाढवण्याच्या संभाव्य संधी आहेत. ते निर्यात कॉरिडोर म्हणून विकसित केले जाऊ शकते. परंतु सरकारी धोरणात्मक उपक्रमांचा अभाव आहे. काही वस्तूंचे समूह ओळखले जाऊ शकतात. त्या आधारे त्यांच्या विकासाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन विकसित केला जाऊ शकतो. शेतकऱ्यांना निर्यातीबद्दल सोयीस्कर आणि मैत्रीपूर्ण बनवण्यासाठी एक खिडकी प्रणाली विकसित करता येईल. त्यांना दर्जेदार उत्पादनांचे प्रशिक्षण देता येईल. परंतु या प्रदेशाला अनेक अडचणींचा सामना करावा लागत आहे. उत्पादित हळदीच्या घटकांचे विश्लेषण करण्यासाठी चाचणी सुविधांची उपलब्धता नाही. मूल्य साखळीच्या प्रत्येक मध्यवर्ती टप्प्यावर संशोधन आणि विकासाचा अभाव आहे. निर्यात दर्जाच्या पॅकेजिंगबद्दल जागरूकता आणि सुविधांचा अभाव आहे. पॉलिशिंग प्रक्रियेत सौम्य स्टील बनवण्याच्या मशीनचा समावेश असतो, ज्यामुळे तयार उत्पादनांमध्ये फेरस अशुद्धता निर्माण होते जे आंतरराष्ट्रीय नियमांचे उल्लंघन करते. मूल्यवर्धित उत्पादने तयार करण्यासाठी सुविधांचा अभाव, आरोग्य आणि औषधनिर्माण, सौंदर्यप्रसाधने, अन्न, रंग इत्यादी प्रमुख क्षेत्रांमध्ये शोषण प्रतिबंधित करते. एक मान्यताप्राप्त स्थान आणि विशिष्ट ब्रँड म्हणून स्थापित करण्याची संधी आहे.

म्हणजेच सांगली हळद आणि बेदाणेची, कोल्हापुरी चप्पल, कोल्हापुरी गूळ, साताऱ्याचे कंदी पेढे. सुपर मार्केट, आधुनिक लिलाव विक्री प्रणाली, देशाच्या विशिष्ट पद्धतीनुसार पॅकेजिंग प्रणाली, फसवणूक न करणारे वातावरण, पारदर्शक व्यवहार, उत्पादकांना प्रशिक्षण, बँक गॅरंटी, पुरवठा साखळी सुविधा, रेफ्रिजरेशन व्हॅन या निर्यात विपणनाच्या काही मर्यादा आहेत. अन्यथा या प्रदेशात चांगले विकसित हवाई मालवाहू विमानतळ, रेल्वे नेटवर्क आणि अगदी महामार्ग देखील पूर्वेकडून पश्चिमेकडे आणि उत्तरेकडून दक्षिणेकडे प्रवेशयोग्य आहेत. किनारी बंदरे या जिह्यांपासून खूप जवळ आहेत. निसर्गाने सर्व मूलभूत गरजा पुरवल्या आहेत परंतु लोक आणि सरकार या प्रदेशासाठी चांगले काम करण्यात त्यांच्या असमर्थता व्यक्त करत आहेत.

सांगली जिल्ह्याने वाइन उत्पादनाच्या नवीन उपक्रमात प्रवेश केला आहे. सांगलीतील वाइन उद्योगाने क्लासिक विंटेज श्रेणीतील वाइनची चव प्राप्त केली आहे. दुग्धजन्य पदार्थ जसे की खवा, पेढा, बर्फी यांसारखे दुग्धजन्य पदार्थ निर्यातीच्या प्रमुख वस्तू आहेत. जिल्हा सर्वात मोठा द्राक्ष उत्पादक जिल्हा असल्याने, बेदाणे आणि द्राक्षे टेबल फ्रूट म्हणून निर्यात करण्यासाठी अनेक आंतरराष्ट्रीय मार्गांचा शोध घेता येतो. कोल्हापूरी गूळ आणि चप्पलला परदेशातून मोठी मागणी आहे. सरकारी धोरणांद्वारे उत्पादकांची कला आणि कौशल्य वाढवावे लागेल.

कृषी निर्यातीतील आव्हानात्मक क्षेत्रे ओळखली पाहिजेत. कृषी-व्यवसाय चक्राच्या प्रत्येक टप्प्याला स्वत:ची विशिष्ट आव्हाने असतात. निर्यात बाजारपेठेत निर्यात होणाऱ्या उत्पादनाचे आवश्यक ज्ञान शेतकऱ्यांना नसते. गुणवत्ता मानके, निर्यात बाजारपेठेत स्वीकार्यता, प्रक्रिया, पॅकिंग, वाहतूक, लॉजिस्टिक्स या बाबतीत निर्यात-कार्यक्षम उत्पादने वाढवण्यासाठी प्रशिक्षण आवश्यक असते जे सध्या या क्षेत्रात उपलब्ध नाही. नवीन वाणांच्या विकासाबाबत ज्ञानाचा प्रसार न होणे, खरेदीदारांच्या बाजारपेठेच्या गरजेनुसार मूल्यवर्धित उत्पादने हे आणखी एक प्रमुख आव्हान आहे. इतर देशांमधील भारतीय दूतावासांनी संबंधित देशांमध्ये उत्पादनांची विक्री करण्यास मदत करावी. कृषी विज्ञान केंद्रांचे कमकुवत नेटवर्क शेतकऱ्यांचा ज्ञानाचा पाया कमकुवत करते. आज होत असलेली निर्यात शेतकरी स्वत:कडून निर्यात करत नाही, तर व्यापारी, स्वत:च्या नावाने सरकारकडून सर्व प्रकारचे फायदे घेत आहेत. योग्य ज्ञानाचा अभाव आणि समर्थन, आत्मविश्वासाचा अभाव, निर्यात व्यवसायाच्या गुंतागुंतीची समज इ. ही त्याची मुख्य कारणे आहेत.

शेतकऱ्यांना निर्यातीनंतर पैसे मिळण्याबद्दल आणि त्यांच्या निर्यात केलेल्या मालाची सुरक्षितता याबद्दल भीती असते. वाहतूक, लॉजिस्टिक्स, कार्गो खर्च आधी द्यावे लागतात आणि हे सध्या उत्पादन खर्चाच्या तिप्पट आहेत. निर्यात उत्पादनाच्या किमतीत मालवाहतूक हा महत्त्वाचा घटक असल्याने, निर्यातदारांना मालवाहतुकीवर सरकारकडून काही मदत मिळण्याची अपेक्षा असते. उत्पादक आणि निर्यातदाराच्या व्यवसायाला प्रक्रियेचे विशेष ज्ञान आवश्यक असते कारण उत्पादनाला पेरणीपासून कापणीपर्यंत, ब्रँडिंग, पॅकिंग, स्टोरेज, कूलिंग चेन, वाहतूक, लॉजिस्टिक्स, कार्गो एजन्सी काम करावे लागते. अशा विशेष ज्ञानाचा शेतकऱ्यांमध्ये अभाव आहे. निर्यात उत्पादनाची किंमत, मागणी, निर्यात बाजाराच्या आवश्यकता आणि इतर प्रकारच्या बाजार बुद्धिमत्ता यासारख्या गोष्टींची जाण बऱ्याच शेतकऱ्यांना असत नाही. शिवाय, कृषी उत्पादन, वित्तपुरवठा, विमा एजन्सी, निर्यात प्रोत्साहन इत्यादींमध्ये सहभागी असलेल्या विविध एजन्सींकडून एकात्मिक दृष्टिकोन नाही. इतर फळे/भाज्यांसाठी पॅक हाऊसेस वापरण्यासाठी ‘अपेडा’कडे संपर्क साधताना, त्यांना ‘अपेडा’कडून मंजुरीसाठी वेगवेगळ्या निकषांची माहिती देण्यात आली आहे, ज्यांचे पालन करणे त्यांना कडक वाटते आणि द्राक्षांसाठीही प्रमाणपत्र गमावण्याची भीती त्यांना आहे. शेतकरी उत्पादक संघटना मोठ्या संख्येने असूनही, व्यापारातील माहितीची उपलब्धता नसल्यामुळे अशा गटाकडून कोणतेही संघटित प्रयत्न होत नाहीत. कोल्हापुरी साज ही कोल्हापूरची खासियत आहे जी अमेरिका आणि ऑस्ट्रेलियासारख्या देशांमध्ये निर्यात केली जाते. या उद्योगाची दरवर्षी कोट्यावधींची उलाढाल होते आणि कोल्हापूर आणि आसपासच्या हजारो कारागीर आणि व्यापाऱ्यांना रोजगार मिळतो.

डॉ. वसंतराव जुगळे