स्वच्छ ‘ऊर्जा’ जगाचे ‘ग्रोथ इंजिन’

स्पेन, पोर्तुगाल आणि फ्रान्सच्या काही भागांत अलीकडेच वीज पुरवठा अचानक खंडित झाला होता. त्यामुळे रेल्वे सेवा तसेच विमान सेवा आणि मेट्रो सेवा खंडित झाली. हॉस्पिटल आणि इतर आपत्कालीन सेवा जनरेटरवर चालवल्या गेल्या. यूरोपमधील सर्वात मोठे ‘पॉवर फेल्युअर’ असे या घटनेचे वर्णन करण्यात आले. स्पेनने तर देशात आणीबाणी जाहीर केली. पारंपरिक ऊर्जेच्या अतिवापराने होणाऱ्या प्रदूषणामुळे हवामान बदलांच्या दुष्परिणामांना सारे जग सामोरे जाते आहे. स्वच्छ ऊर्जा निर्मितीतूनच या जटिल प्रश्नावर मार्ग निघणार आहे.

जगातील 215 देशांच्या वीज निर्मितीचा अभ्यास केल्यावर असे दिसते की 88 देशांना एकूण 93 टक्के इतकी वीज लागते. सध्या कमी कार्बन स्रोतांमधून 40.9 टक्के इतकी वीज निर्मिती केली जाते. अद्यापही पाण्यापासून म्हणजेच ‘हैड्रोपॉवर’ मधून 14 टक्के वीज निर्मिती होते. न्यूक्लियरमधून 9 टक्के, पवन ऊर्जामधून 8.1 टक्के आणि सोलरमधून 6.9 टक्के इतकी वीज निर्मिती केली जाते.  न्यूक्लियरमधून वीज निर्माण करण्याचे प्रमाण जगभरातच कमी होऊ लागले आहे आणि आता तर ते गेल्या 45 वर्षात सर्वांत कमी प्रमाण झाले आहे. हवामान बदलांमुळे जगभरात विजेची मागणी तब्बल चार टक्क्यांनी वाढली आहे.

2024 मध्ये ‘सोलर’ मधून वीज निर्मितीत तब्बल 29 टक्के वाढ दिसून आली आहे. सोलरने जेवढी वीज निर्मिती करून दिली आहे तेव्हढी गेल्या तीन वर्षांत दुसऱ्या कोणत्याही स्रोतांमधून मिळालेली नाही, हे लक्षात घेण्यासारखे आहे. सोलर ऊर्जा निर्मिती सातत्याने वाढत आहे, हे गेल्या सहा वर्षात प्रामुख्याने आढळून आले आहे. तंत्रज्ञान प्रगतीचा वेग अफाट आहे. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स, डेटा सेंटर्स, इलेक्ट्रिकल वाहने आणि हीट पम्प आदींमुळे विजेची मागणी खूपच वाढली आहे. शिवाय उष्णतेच्या लाटांमुळे वातानुकूलित यंत्रणा वापरण्याचे प्रमाण प्रचंड वाढले आहे. या सगळ्यांसाठी लागणारी वीज सोलरमधून भविष्यात पुरवली जाईल.

चीन अव्वल

चीनने सोलरमधून वीज निर्मितीतून 81 टक्के मागणी भागवली आहे. ‘पवन ऊर्जा’ पासून वीज निर्मिती ही सर्वात किफायतशीर आढळून आली आहे. 2011 मध्ये 2.04 टक्के इतकी निर्मिती जगभरात होत होती. 2021 मध्ये हेच प्रमाण 6.72 टक्के इतके झाले आहे. यावरून जगभरात ‘पवन’ ऊर्जा निर्मितीकडे वाटचाल वेगाने चालली आहे, हेच या आकडेवारीवरुन लक्षात येते. 2022 मध्ये 7.3 टक्के तर 2023 मध्ये 7.8 टक्के आणि आता 2025 मध्ये 9 टक्के इतके प्रमाण ‘पवन’ ऊर्जा निर्मितीचे जगात झाले आहे.

सध्या चीन जगात अपारंपारीक ऊर्जा निर्मितीत आघाडीवर आहे. त्यापाठोपाठ अमेरिका, जर्मनी, भारत, स्पेन, ब्रिटन, फ्रान्स, कॅनडा आणि स्वीडन या देशांनी ‘पवन’ ऊर्जा निर्मितीत आघाडी घेतली आहे. डेन्मार्क तर आपल्या एकूण वीज गरजेच्या 48 टक्के वीज पवन ऊर्जामधून निर्मिती करून आपली गरज भागवतो. चीनने एकाच ठिकाणी तब्बल 7000 टर्बाईन बसवून 10 गिगा वॉट इतकी वीज पवन ऊर्जेतून मिळवून विक्रम केला आहे.

पवन ऊर्जा निर्मिती सोयीस्कर

स्वच्छ ऊर्जा निर्मितीत सोलरच्याही पुढे पवन ऊर्जा जाताना दिसते आहे. कारण पवन ऊर्जा निर्मितीचा खर्च कमी आहे. ही ऊर्जा निरंतर उपलब्ध आहे आणि वापरण्यासाठी कोणती तांत्रिक अडचणही ऊर्जा निर्माण करीत नाही. अमेरिकेत तर एका विंड टर्बाईनमधून निर्माण केलेल्या उर्जेवर 940 घरांना वीज पुरवठा करण्याचा यशस्वी प्रयोग करण्यात आला आहे. भारतही 2030 पर्यंत 100 गिगावॉट उर्जेची निर्मिती सोलर आणि पवन उर्जेतून करण्याचे ध्येय समोर ठेऊन काम करीत आहे. संपूर्ण जगाची विजेची गरज 2500 दशलक्ष विंड टर्बाईन उभे केल्यास फत्त ‘पवन’ उर्जेतून भागू शकते. यावरून अपारंपरिक ऊर्जा स्रोत ‘सोलर’ आणि ‘पवन’ ऊर्जा याची महती लक्षांत यावी. त्यामुळे उर्जेचे व्यवस्थापन अधिक वेगवान आणि किफायतशीर नक्कीच होत जाईल. पारंपरिक ऊर्जास्रोत वापरण्याचे प्रमाण कमी करून स्वच्छ ऊर्जा वापरताना त्याला उत्कृष्ठ व्यवस्थापनाची जोड दिल्यास असे आणीबाणीचे प्रसंग टाळता येतील.

प्रा. डॉ. गिरीश नाईक, कोल्हापूर