बदल, माणसाचा कायमचा साथीदार

माणसाच्या आयुष्यात कोणती गोष्ट शेवटपर्यंत स्थिर राहत असेल तर  ‘बदल’.  आपण जन्माला आलो तेव्हापासून ते आपल्या शेवटच्या श्वासापर्यंत, बदल हा आपल्या जीवनाच्या प्रवासात कायमचा साथीदार असतो. बदल आपल्याला केवळ जीवनात वाढण्यास मदत करत नाही तर तो आपल्याला जीवनातील काही महान धडेदेखील शिकवतो.  बदल ही एक नैसर्गिक आणि अपरिहार्य घटना आहे. ऋतू बदलतात, हवामान बदलते आणि वेळ अव्याहतपणे पुढे सरकते. ज्याप्रमाणे आपल्या सभोवतालच्या जगामध्ये सतत परिवर्तन होत असते, त्याचप्रमाणे आपले जीवन देखील. ज्या क्षणापासून आपण आपला पहिला श्वास घेतो त्या दिवसापासून आपण आपला शेवटचा श्वास घेतो, या जीवन प्रवासात बदल हा आपला स्थिर साथीदार असतो.

बदल स्वीकारण्यासाठी मानसिकतेत मूलभूत बदल आवश्यक आहे. त्याची मागणी आहे की आपण परिचितांवरची पकड सोडली पाहिजे आणि अनोळखी व्यक्तीचे मोकळेपणाने स्वागत केले पाहिजे. अनेकदा, अज्ञाताची भीती ही बदलाला एक भयावह शक्मयता बनवते. आपल्या दैनंदिन जीवनातील परिचित नमुन्यांमध्ये आपल्याला नित्यक्रमात आराम मिळतो. तरीही, बदलातूनच आपण आपल्या लवचिकतेचे आणि अनुकूलतेचे न वापरलेले जलाशय शोधून काढतो.

सुरवंटाचे फुलपाखरामध्ये रूपांतर होण्याचा विचार करा परिवर्तनाच्या परिवर्तनीय शक्तीसाठी एक सुंदर सादृश्य. सुरवंट, त्याच्या कोकूनच्या मर्यादेतच बंदिस्त होऊन, एक भव्य फुलपाखरू म्हणून उदयास येण्यापूर्वी खोल रूपांतरातून जातो. त्याचप्रमाणे, आपली स्वत:ची परिवर्तने नेहमी दृष्यदृष्ट्या धक्कादायक नसतात, परंतु ती तितकीच गहन असतात. जीवनातील बदलांद्वारे, आपण जुन्या सवयी, विश्वास आणि मर्यादा काढून टाकतो, ज्यामुळे वैयक्तिक वाढ आणि आत्म-शोधाचा मार्ग मोकळा होतो.

काहीवेळा, जेव्हा आपण कमीत कमी अपेक्षा करतो तेव्हाच बदल आपल्या दारात ठोठावतो. एक नवीन काम, घट्ट मैत्रीचा शेवट, घरापासून लांब जाणे, वय वाढी बरोबर होणारे शरीरातील आणि मनातील बदल, इत्यादी साध्या बदलाची फक्त काही उदाहरणे आहेत. सुऊवातीला, हे एक आव्हान वाटू शकते. याचा सामना करणे कठीण आहे असेदेखील वाटू शकते. परंतु आपण काय लक्षात ठेवले पाहिजे की बदल हे आपल्यासाठी जीवनात शिक्षकासारखे कार्य करतात.

माणसाने आजच्या आयुष्यात प्रत्येक क्षेत्रामध्ये खूप प्रगती केली आहे. आणि त्यामुळे तो आज एक आरामदायी जीवन जगू शकतो. पण त्याचा दुष्परिणाम एक आहे की विज्ञान आणि अभियांत्रिकी क्षेत्राच्या शोधांमुळे माणूस एवढा सुखासीन झाला आहे की त्याला त्याच्या ‘कंफर्ट झोन’मधून बाहेर पडायचेच नाही.

अशा वेळेला जीवनातील आव्हाने आणि अनपेक्षित वळण आपल्याला परिस्थितीशी जुळवून घेण्यास, समस्या सोडवण्यास आणि आपल्या चुकांमधून शिकण्यास भाग पाडतात. या बदलांमध्ये नेव्हिगेट करताना, आपण लवचिकता, धैर्य आणि स्वत:बद्दल सखोल समज शोधतो. जीवनातील अनिश्चिततेच्या भरती आणि ओहोटीच्या प्रवाहातूनच आपण खरोखरच स्वत:च्या सर्वोत्तम आवृत्त्यांमध्ये रूपांतरित होतो. सामाजिक स्तरावर, बदल ही प्रगती आणि नवकल्पनामागील प्रेरक शक्ती आहे. मानवतेचा इतिहास हा बदलाच्या पार्श्वभूमीवर परिस्थितीशी जुळवून घेण्याच्या, विकसित होण्याच्या आणि निर्माण करण्याच्या आपल्या क्षमतेचा पुरावा आहे. तांत्रिक प्रगती, वैज्ञानिक शोध आणि सामाजिक परिवर्तने या सर्वांचा परिणाम जगाच्या सतत बदलणाऱ्या प्रवाहात आपल्या सामूहिक प्रतिसादातून होतो. सामाजिक स्तरावर बदल स्वीकारणे सर्जनशीलता, विविधता आणि चांगल्या भविष्यासाठी सतत प्रयत्नशीलतेला प्रोत्साहन देते.

पण, हे मान्य करणे महत्त्वाचे आहे की सर्व बदल सकारात्मक किंवा स्वागतार्ह असतीलच असे नाही. जीवन अनेकदा असे बदल आपल्यापुढे नकळत सामोरे करते जे आपल्या मानसिक लवचिकतेला आव्हान देतात आणि आपल्या संकल्पाची परीक्षा घेतात. अशा क्षणांमध्ये, प्रतिकूल परिस्थितीत मार्गक्रमण करण्याची ताकद शोधणे महत्त्वपूर्ण बनते. अनिष्ट बदलांशी जुळवून घेण्याची क्षमता हे एक कौशल्य आहे जे आपल्याला धैर्याने जीवनातील अनिश्चिततेचा सामना करण्यास सक्षम करते.

हे लक्षात आल्यानंतर, प्रथमत: बदलाची भीती न बाळगणे महत्त्वाचे आहे. हे आवश्यक नाही की आपण त्याकडे काहीतरी नकारात्मक म्हणून पहावे. लहानपणापासूनच मुलांमध्ये सकारात्मक आणि स्वागतार्ह वृत्ती ऊजवली पाहिजे. अनेकदा भारतीय पालक आपल्या मुलांना बदलापासून वाचवण्याचा प्रयत्न करतात कारण त्यांना अज्ञाताची भीती वाटते. हे खरे असते की प्रत्येक बदल सकारात्मक नसतो, परंतु प्रत्येक बदल जीवनात एक परिवर्तन घडवून आणतो. ज्यामुळे मनुष्याच्या वैयक्तिक आणि आध्यात्मिक वाढीस मदत होते.

इतिहास हा पुरावा आहे की, बदल सर्जनशीलता आणि नवकल्पना वाढवतात.  जेव्हा आपण आपल्या कम्फर्ट झोनमधून बाहेर पडतो तेव्हा आपल्याला वेगळा विचार करण्यास, नवीन मार्ग शोधण्यास भाग पाडले जाते. बदलाची अस्वस्थता अनेकदा कल्पकतेसाठी उत्प्रेरक म्हणून काम करते. बदल होत असतानाच किंवा बदल व्हावा म्हणूनच काही अत्यंत महत्त्वाच्या कल्पना, आविष्कार आणि कलात्मक अभिव्यक्तीना त्यांची उत्पत्ती सापडते. या सगळ्यामध्ये हे लक्षात ठेवणे गरजेचे आहे की बदल अपरिहार्य असला तरी, त्यावर आपला प्रतिसाद आपल्या नियंत्रणात असतो.  बदलाला विरोध केल्याने संघर्ष तीव्र होतो, त्याचा स्वीकार केल्याने शक्मयतांच्या जगाचे दरवाजे उघडतात.

शेवटी, बदल हा जीवनातील एकमेव स्थिर आहे, एक वैश्विक सत्य जे वेळ आणि स्थानाच्या पलीकडे आहे. बदल आत्मसात करणे म्हणजे निष्क्रीय आत्मसमर्पण नसून अस्तित्वाच्या गतिमान स्वरूपाशी सक्रिय संलग्नता आहे. हा आत्म-शोध, लवचिकता आणि वाढीचा प्रवास आहे. बदलाचा सामना करताना, आपल्याला केवळ जीवनाची शाश्वतताच नाही तर मानवी आत्म्याची चिरस्थायी शक्तीदेखील आढळते. चला तर मग, खुल्या मनाने आणि मोकळ्या मनाने या सतत बदलणाऱ्या साहसाला सुऊवात करूया, कारण बदलात आपल्याला जीवनाचे सार सापडते.

या लेखाबरोबरच मी हे स्तंभलेखन येथेच थांबवत आहे. गेली सुमारे पाच वर्षे दै. तऊण भारतच्या संपादकीय पानावर महिन्यातून दोन लेख लिहिण्याची संधी संपादकांनी दिली याबद्दल मी त्यांची ऋणी आहे. पदव्युत्तर शिक्षणासाठी अमेरिकेत असूनही आज मी मराठी भाषेशी, संस्कृतीशी केवळ तऊण भारतमुळे जोडली गेलेली आहे. या लेखनप्रवासात असंख्य वाचकांनी आपल्या प्रतिक्रिया कळवून माझा हुरूप वाढवला याबद्दल मी वाचकांचेही आभार मानते.

-श्राव्या माधव कुलकर्णी